Moskova, Kurdistana Serbixwe Wek Tehdîdeke Jeopolîtîk Dibîne

Analîza Şamîl Teymurov: Çima Dewletbûna Kurdan Rûsyayê Ditirsîne?

9ê Cotmeha 2025 – Di nivîseke xwe ya berfireh de, nivîskar Şamîl Teymurov nêrîneke kûr li ser têkiliyên dîrokî yên di navbera Rûsyayê û gelê Kurd de, û herwiha sedemên jeopolîtîk ên helwesta Moskovayê ya li dijî dewletbûna Kurdan pêşkêş dike. Teymurov destnîşan dike ku xewna Rûsyayê ya "daketina ber deryayên germ" zêdetirî çar sedsalan e ku xala bingehîn a siyaseta wê ya derve ye û di vê rêyê de Kurd wekî astengiyeke stratejîk derketine pêş.

Kurd wekî Astengiya Xwezayî ya Berfirehbûna Rûsyayê

Li gor Teymurov, cihê erdnîgarî yê Kurdan – zincîrên çiyayî yên stratejîk ku ji Qefqasê heya Mezopotamyayê dirêj dibin – ji sedsalan ve ji bo planên berfirehbûna Rûsyayê yên ber bi başûr ve, astengiyeke xwezayî çêkiriye.

I. Sedsala 17an: Berxwedanên Mukriyan

Di sedsala 17an de, dema ku Çarîtiya Rûsyayê hewl dida bi ser axên Safevî re dakeve başûr, emîrtiyên Kurd ên li ser xeta Urmiye, Mehabad û Sine berxwedaneke xurt nîşan dan. Bi taybetî emîrtiyên Mukrî û Erdelan, li dijî pêşketina Rûsan a ji qeraxên Xezarê ber bi hundirê herêmê ve, xetek parastinê ya fîîlî ava kirin. Ev serdem wekî dema yekem tê hesibandin ku Kurdan rasterast pêşketina Rûsyayê rawestandine.

II. Sedsala 18an: Sefera Petroyê Mezin a Xezarê û Rola Kurdan

Petroyê Mezin (Petroyê Yekem), di sala 1722an de xwest ku qeraxên Deryaya Xezarê bigire û dakeve başûr. Lêbelê, piştî ku leşkerên Rûs Derbent û Bakû girtin û ber bi Erdebîl, Urmiye û Tebrîzê ve pêş ve çûn, Kurdên Mukrî, Hewraman û Soran ên li van herêman dijîn, bi hêzên xwe yên herêmî pêşketina Rûsan rawestandin. Artêşa Petroyê Mezin, hem ji ber berxwedana Kurdan hem jî ji ber erdnîgariya zehmet a herêmê, neçar ma ku paş ve vekişe. Ev bûyer wekî têkçûna yekem a mezin a plana Rûsyayê ya "daketina Bexdayê bi ser Xezarê re" di dîrokê de derbas bû.

III. Sedsala 19an: Kurdistana Sor û Şerên Qefqasê

Sedsala 19an ji bo Rûsyayê serdemeke krîtîk bû, dema ku Qefqas dagir kir û nêzî sînorên Osmanî-Îranê bû. Lêbelê, pêngava Rûsyayê ya daketina başûr, li Kurdistana Sor rastî berxwedanên giran hat. Di navenda vê berxwedanê de Kurdên li ser xeta Laçîn, Kelbajar, Qubadlî û Zengîlan dijiyan hebûn. Di vê serdemê de du rêberên sereke yên wekî Seyîd Teymûr Şemsedînov û Huseyîn Axa Şemsedînov derketin pêş. Van rêberan milîsên herêmî li dijî artêşa Rûsyayê organîze kirin û hem xeta Azerbaycanê hem jî derbasgehên Îranê parastin. Ji ber vê yekê, Rûsya neçar ma ku li şûna daketina başûr, li Qefqasê stratejiyeke "herêma tampon" a mayînde pêş bixe.

IV. Bedirxan Beg û Helwesta Kurdan di Şerên Osmanî-Rûsyayê de

Di nîveka sedsala 19an de, Bedirxan Beg, rêberê Mîrîtiya Botan, di şerên di navbera Osmanî û Rûsyayê de rasterast bi bandor bû. Rêveberiya leşkerî ya ku Bedirxan Beg di salên 1840an de damezrand, li sînorê rojhilatê ku artêşa Osmanî lê qels bû, pêşketina Rûsan dereng xist. Her çend piştî serhildana Bedirxan, ji aliyê Osmaniyan ve hatibe tepisandin jî, berxwedana Kurdan ji bo demeke dirêj rê li ber pêşketina Rûsan a herêmê girt.

V. Destpêka Sedsala 20an: Sovyet û Komara Kurdistana Sor (1923–1929)

Piştî Şoreşa Bolşevîk, Sovyetan li Transqefqasê sînorên nû danîn. Li herêmên Laçîn, Qubadlî û Kelbajar ên ku Kurd lê dijiyan, Komara Kurdistana Sor hat damezrandin. Her çend bi fermî di bin kontrola Sovyetê de xuya bû jî, rêveberên herêmî yên Kurd bi tevahî guh nedan Moskovayê. Fermandarên girêdayî malbata Şemsedînov û rewşenbîrên herêmî, li dijî bikaranîna "herêma Kurd wekî baregeheke leşkerî" ya Rûsyayê derketin. Ji ber vê yekê, rêveberiya Sovyetê di sala 1929an de Kurdistana Sor betal kir. Bi vî awayî, Kurdan careke din planên Rûsyayê yên daketina başûr têk birin.

Encam: Kurd wekî Hêzeke Stratejîk

Teymurov diyar dike ku Kurd ji sedsala 17an heya sedsala 20an, bi kêmî ve şeş caran, siyaseta Rûsyayê ya daketina ber deryayên germ rawestandine û bûne hêzeke stratejîk. "Ev berxwedan ne tenê leşkerî, lê di heman demê de xwedî karektereke jeopolîtîk jî bû," dibêje Teymurov. "Rûsya tu carî li herêmên çiyayî yên ku Kurd lê dijîn, desthilatdariyeke mayînde bi dest nexistiye; her carê ji ber rêxistinên herêmî yên Kurdan, sîstemên eşîrtî û avantajên parastinê yên erdnîgarî paş ve vekişiyaye."

Paşxaneya Jeopolîtîk a Helwesta Rûsyayê ya Li Dijî Dewleta Kurd

Teymurov balê dikişîne ser sedemên jeopolîtîk ên helwesta neyînî ya Rûsyayê ya dîrokî ya li dijî damezrandina dewleteke serbixwe ya Kurd. Herêmên ku Kurd lê dijîn – Qefqas, Mezopotamya û deşta Îranê – di dîrokê de di navenda stratejiya "daketina ber deryayên germ" a Rûsyayê de cih girtine.

"Dewleteke Kurd a xurt û serbixwe ku li van herêman were damezrandin, dê xeta bandora Rûsyayê hem li Başûrê Qefqasê hem jî li Rojhilata Navîn qels bikira," Teymurov rave dike. Heta di serdema Yekîtiya Sovyetê de jî ev helwest neguherî. Komara Kurdistana Sor a ku di sala 1923an de hate damezrandin, di demek kurt de ji hêla Moskovayê ve hate hilweşandin, ji ber ku dewleteke Kurd a serbixwe an nîv-serbixwe dê kontrola Sovyetê ya li Transqefqasê qels bikira û siyaseta hevsengiyê ya li ser Îran û Tirkiyeyê xera bikira. Ji ber vê yekê, her çend nasnameya Kurd di sîstema Sovyetê de di asta çandî de hate nasîn jî, xweseriya siyasî her dem hate asteng kirin.

Teymurov bi van gotinan nivîsa xwe bi dawî dike: "Di encamê de, di bingeha nêzîkatiya dûr a Rûsyayê ya li hember dewleta Kurd de, bîra dîrokî û fikarên stratejîk hene. Hişê siyasî yê Rûsyayê, Kurdan di tevahiya dîrokê de wekî 'aktorek jeopolîtîk ku dikare hevsengiya herêmî xera bike' dît, ji ber vê yekê fikra dewleta Kurd wekî gefek ji bo qada bandora xwe hesibandiye. Heta îro jî, di paşiya nêzîkatiya hişyar a Moskovayê ya li ser pirsgirêka Kurd de, ev tirsa jeopolîtîk a sedsalane heye."