Lêkolînek Berfireh Li Ser Federalîzma Şikestî Ya Li Iraqê

Pirtûkek nû ya bi navê (Assessment Of Failed Federalism in Iraq Federal In Name Only) "Nirxandina Federalîzma Têkçûyî li Iraqê, Federalî Tenê Bi Nav" ji aliyê Dr. Hêmin Akreyî ve hatiye nivîsandin û di Îlona 2024an de ji aliyê weşanxaneya navdar a Brîtanî Routledge ve hatiye çapkirin. Ev berhem, di demên ku federalîzma li Iraqê rûbirûyî pirsgirêkên mezin e, ronahiyekê dide ser vê mijara tevlihev. Dr. Akreyî ku profesorê siyaseta navneteweyî ye li Zanîngeha Kurdistanê-Hewlêr, bi rêya vê lêkolîna xwe, analîzeke kûr li ser şikestina sîstema federalî ya li Iraqê pêşkêş dike.

Naverok û Metodolojî:

Pirtûk ji 222 rûpel û 9 beşan pêk tê, ku tê de Dr. Akreyî zêdetirî 26 hevpeyvîn bi serok û biryarderên Kurd, Erebên Şîa û Sunnî yên Iraqê, Tirkmen, dîplomatên biyanî û pisporên karûbarên Iraqê re kiriye. Digel vê yekê, ji bo zêdekirina nirx û kûrahiya akademîk, zêdetirî 400 çavkanî hatine bikaranîn, di nav de pirtûk, kovarên zanistî, daxuyaniyên fermî û gelek çavkaniyên din ên têkildar. Tevlihevkirina nêrînên sereke û lêkolînek berfireh, kûrahiya akademîk û girîngiyek pratîkî dide pirtûkê, û wê dike berhemek girîng ji bo fêmkirina ezmûna tevlihev a federalîzma Iraqê.

Rola Nêçîrvan Barzanî di Pirtûkê de:

Yek ji beşdariyên herî girîng ên pirtûkê, gotinên Nêçîrvan Barzanî, Serokê Herêma Kurdistanê û Serokwezîrê berê yê Herêma Kurdistanê, ne. Barzanî wekî şahidê sereke yê kêşe û qeyranên ku Herêma Kurdistanê rûbirûyê wan bûye, derdikeve pêş. Daxuyaniyên wî, nêrînên girîng ên kesayetiyekî ku wekî rêberek di nav van bûyeran de jiyaye, eşkere dikin. Yek ji beşdariyên wî yên sereke bi pirsgirêka budceyê ve girêdayî ye û ew bawer dike ku Bexdayê zextên aborî wekî çekek siyasî bikar aniye.

Federalîzm Tenê bi Nav e:

Dr. Akreyî destnîşan dike ku Iraq, di navbera salên 2005 û 2017an de, tu carî sîstemeke federalî ya bi bandor nebûye, ji ber ku rayedarên Bexdayê bawerî bi vê sîstemê neanîne û her gav ber bi desthilatdariyeke navendî ve çûne. Ji bo sîstemeke federalî ya serkeftî, pêwîstî bi kesên federalxwaz heye, ku ev şert li Iraqê tuneye. Ji ber vê yekê, Iraq tenê bi nav dewletek federalî ye.

Astengiyên Li Pêş Federalîzmê û Hewldanên Serbixwebûnê:

Pêkanîna destûrê: Destûr, ku di sala 2005an de hat pejirandin, ji bo bidawîkirina dîktatoriyê û destpêkirina sîstemeke siyasî ya nû hatibû çêkirin ku desthilatdarî û dahatê bi rêya sîstema federalî dabeş bike. Lê belê, dema ku Şîayên serdest li Bexdayê desthilatdarî bi dest xistin, wan gav bi gav dest bi navendîkirina desthilatdariyê kirin û prensîbên federalîzmê binpê kirin.

Pirsgirêka Budçeyê: Qutkirina budçeya Herêma Kurdistanê di sala 2014an de, wekî "derbeya herî tund" li sîstema federalî ya Iraqê hate binavkirin û Kurd ber bi referandûma serxwebûnê ve anî, ji ber ku newekheviya aborî û nerazîbûnan zêde kir.

Nakokiyên Etnîkî: Pirtûk balê dikişîne ser nêrînên cuda yên komên cuda yên Iraqê yên derbarê federalîzmê de, ku ev nêrînên cihê pirsgirêkên nû derxistin holê. Kurdan federalîzm wekî parastinek li hemberî dîktatoriyê didîtin, lê Ereb ew wekî amûrekê didîtin ku Kurd ji bo veqetînê bikar tînin.

Madeya 140 û Kerkûk: Rayedarên Iraqî her tim ji encamên Madeya 140, ku bi qadên nakokî ve girêdayî ye (wek Kerkûk), tirsiyane. Bexdayê rê neda ku ev made bi awayekî rast were cîbicîkirin, ji ber tirsa ku ev yek dê bibe sedema cudabûna Herêma Kurdistanê, nemaze ji ber dewlemendiya bajarê Kerkûkê bi petrol û gazê.

Tundî û Hikûmeta Lawaz: Şerê mezhebî, serhildan û hikûmeteke lawaz piştî sala 2003an li Iraqê, bandoreke neyînî li ser tevahiya sîstema siyasî ya Iraqê hişt. Şîddeta li kolanan û pevçûnên siyasî di hikûmet û parlamentoyê de, jîngeheke siyasî ya nebaş çêkir ku alîkarîya serkeftina federalîzmê nekir.

Encam û Pêşniyar:

Dr. Akreyî bawer dike ku heke aliyên sereke yên Şîa û Sunnî bixwazin Iraq yekgirtî û bihêz bimîne, divê pêşî federalîzmê ji bo Iraqê ji nû ve pênase bikin û rê bidin ku sîstem, wekî ku di destûrê de hatiye bicihkirin, li seranserê welêt were cîbicîkirin. Ji bo sîstemeke federalî ya bi bandor, pêwîstî bi kêmanî du herêmên federalî, du meclîsên nûneran û meclîseke federalî heye, ku ya duyem li Iraqê tuneye.

Pirtûk bi tevlîkirina perspektîfên dîrokî, siyasî û pratîkî, ne tenê rewşa federalîzma li Iraqê ronî dike, di heman demê de rêberiyek girîng ji bo kesên ku dixwazin di paşerojê de beşdarî avakirina sîstemeke rêveberiya gerdûnî li civakên pirçandî bibin, pêşkêş dike.