Hewldanên bişaftina zimanan û hewldanên dijî asîmîlasyonê

Di dîrokê de gelek mînakên bişaftin û asîmîlasyona zimanan pêkhatine. Ev pêvajoyeke ku bi gelemperî di encama desthilatdariya siyasî, çandî, aborî an jî leşkerî ya zimanekî li ser zimanekî din de çêbûye. Li jêr çend mînakên girîng hene:

Împaratoriya Romayê û Zimanê Latînî: Di dema Împaratoriya Romayê de, Latînî wek zimanê fermî û zimanê desthilatdariyê li seranserê Ewropaya Rojava û beşên Afrîkaya Bakur belav bû. Ev yek bû sedema ku zimanên herêmî yên berê, mîna zimanên Keltî, hêdî hêdî ji holê rabin an jî bandora Latînî li ser wan gelek zêde bibe, ku di dawiyê de zimanên Romanî (mînak, Fransî, Îtalî, Spanî) jê derketin.

Belavbûna Îslamê û Zimanê Erebî: Bi fethên Ereban re, zimanê Erebî li seranserê Rojhilata Navîn û Afrîkaya Bakur belav bû. Ev yek bû sedem ku zimanên kevnar ên wekî Qibtî li Misrê, Bêrberî li Magrêbê (herçendî heta îro sax maye jî, bandora Erebî li ser pir zêde ye) û zimanên din ên Semîtîk hêdî hêdî ji holê rabin an cîhê xwe bidin Erebî.

Kolonîzasyona Ewropî: Di sedsalên dawî de, bi destpêka kolonîzasyona Ewropî re, zimanên Ewropî yên wekî Îngilîzî, Fransî, Spanî û Portekîzî li seranserê cîhanê belav bûn. Zimanên xwemalî yên li Amerîka, Afrîka û Awistralyayê rastî zextên mezin hatin û gelek ji wan hatin asîmîlekirin an jî winda bûn. Sîstema perwerdehiyê ya koloniyal bi giranî di vî warî de roleke sereke lîst.

Rûskirina di dema Împaratoriya Rûsyayê û Yekîtiya Sovyetê de: Di dema Çarîtiya Rûsyayê û paşê jî di Yekîtiya Sovyetê de, polîtîkayên Rûskirinê hatin meşandin. Armanc ew bû ku ziman û çanda Rûsî li ser gelên din ên li ser axa împaratorî û Yekîtiyê desthilatdar be. Ev yek bandorek mezin li ser zimanên wekî Ûkraynî, Belarusî, Baltîk, Kafkasî û zimanên Asyaya Navîn kir.

Polîtîkayên ziman ên Fransayê: Fransa, ji bo avakirina dewleteke netewî ya yekgirtî, polîtîkayên tund li hember zimanên herêmî yên wekî Bretonî, Oksîtanî, Baskî, Alsasî û Korsîkî meşand. Bi rêya perwerdehiyê û zextên civakî, Fransî wek zimanê tekane yê fermî û civakî hat ferz kirin, ku bû sedema kêmbûna axaftvanên van zimanan.

Polîtîkayên ziman ên Tirkiyeyê: Dewleta Tirk, ji damezrandina xwe ve, polîtîkayên asîmîlasyonê yên tund li hember zimanên gelên ne-Tirk ên li Anatoliyê meşandiye. Zimanên wekî Kurdî, Ermenî, Yewnanî, Lazî, Çerkezî, Erebî hatine qedexekirin, sînordarkirin û li dibistanan û di jiyana giştî de qedexekirina wan, asîmîlasyona wan armanc kiriye. Ev polîtîkayên hanê heta îro jî bi awayên cûda berdewam dikin.

Zimanên Xwemalî yên Amerîkayê: Piştî hatina Ewropiyan bo Amerîkayê, zimanên xwemalî yên ku bi hezaran salan li wir dihatin axaftin, rastî zextên mezin hatin. Bi rêya şer, nexweşî, koçberî û sîstemên perwerdehiya asîmîlasyonî (wek dibistanên gerok yên li DYA û Kanadayê), hejmareke mezin ji van zimanan winda bûn, û yên mayî jî di xetereya windabûnê de ne.

Ev mînak nîşan didin ku asîmîlasyona zimanan di dîrokê de bi awayên cûda, bi zext, qedexekirin, nepejirandin û bi rêya perwerdehiyê hatiye kirin. Encama van pêvajoyan bi gelemperî windabûna zimanan, kêmbûna cihêrengiya çandî û qutbûna nifşan ji kokên wan ên dîrokî pêkhatiye.

Li hember bişaftina zimanan divê çi bê kirin?

Ji bo gelên bindest ku li dijî polîtîkayên bişaftin û asîmîlasyona zimanan bisekinin, gelek siyaset û stratejiyên cihêreng hene ku dikarin hilbijêrin. Serkeftina van siyasetan bi rewşa taybet a her civakê, zextên ku li ser wan hene, û asta rêxistinbûna wan ve girêdayî ye. Lê bi gelemperî, ev xalên jêrîn girîng in:

Perwerdehiya Zimanê Zikmakî:

Pêşdibistan û Dibistanên Zimanê Zikmakî: Avakirina perwerdehiya bi zimanê zikmakî ji zarokatiyê ve pir girîng e. Ger ev yek fermî nebe, divê bi rêxistinên sivîl, malbat û civakê re pêşî lê were girtin (wek fêrgeh, kurs, dibistanên serhêl an ku online).

Perwerdehiya Du Zimanî: Perwerdehiya ku hem bi zimanê zikmakî hem jî bi zimanê serdest tê dayîn, dikare alîkariya zarokan bike ku her du zimanan bi awayekî baş fêr bibin û zimanê zikmakî neyê paşguhkirin.

Amadekirina Materyalên Perwerdehiyê: Pêşxistina pirtûk, rêziman, ferheng û materyalên din ên perwerdehiyê bi zimanê zikmakî.

Perwerdekirina Mamosteyan: Mamosteyên ku bi zimanê zikmakî perwerdehiyê dikin û divê xwedî pisporiya pedagojîk û pêwîst bin.

Pêşxistina Çandî û Medyayî:

Medya bi Zimanê Zikmakî: Avakirina kanalên televîzyonê, radyo, rojname, kovar û malperên înternetê bi zimanê zikmakî. Ev ne tenê zimanê zikmakî belav dike, lê di heman demê de civakê li dora zimanê xwe kom dike û agahdarî dide.

Wêje û Huner: Piştgiriya nivîskar, helbestvan, muzîkjen, hunermendên şanoyê û sînemayê ku bi zimanê zikmakî berheman diafirînin. Festîvalên çandî û hunerî dikarin van berheman bînin pêş.

Naveroka Dîjîtal: Pêşxistina sepan, lîstik, malperên perwerdehiyê û platformên medyaya civakî bi zimanê zikmakî. Di cîhana îroyîn de, hebûna di qada dîjîtal de ji bo zimanekî pir girîng e.

Siyaseta Fermî û Qanûnî:

Daxwaza Statuya Fermî: Gelên bindest divê daxwaz bikin ku zimanê wan wekî zimanekî fermî an nîv-fermî were nasîn, nemaze li herêmên ku ew lê bi giranî dijîn. Ev yek mafên zimanî yên bingehîn misoger dike.

Parastina Qanûnî: Divê ji bo parastina zimanê zikmakî qanûn bên derxistin ku bikaranîna zimanê zikmakî li saziyên giştî, dadgehan û perwerdehiyê garantî bike.

Piştgiriya Dewletê: Zextkirina li ser dewletê ji bo veqetandina budçeyê ji bo pêşxistina zimanê zikmakî di perwerdehî, medya û çandê de.

Civakî û Çalakiyên Gel:

Ragihandina Nav-Malbatî: Malbat divê bi awayekî çalak zimanê zikmakî bi zarokên xwe bidin axaftin. Ziman di nav malbatê de jîn bibe, bingeha herî girîng e.

Komele û Rêxistinên Ziman: Avakirina komele, sazî û navendên lêkolînê yên ku li ser zimanê zikmakî xebatan dikin, kursan vedikin û projeyan pêş dixin.

Çalakiyên Ziman: Rêxistinkirina çalakî, meş, kampanyayên hişyariyê yên ji bo mafên zimanî. Bal kişandina ser girîngiya zimanê zikmakî di nav civakê de.

Zimanê li Kolanan: Xebitandina zimanê zikmakî di jiyana rojane, li dikanan, li cihên giştî. Pêşxistina tabelayên bi du zimanan.

Têkiliyên Derve:

Lobiya Navneteweyî: Daxwazkirina piştgiriya rêxistinên navneteweyî yên wekî Neteweyên Yekbûyî, UNESCO û rêxistinên mafên mirovan ji bo parastina zimanê zikmakî.

Hevkariya bi Gelên Din re: Hevkariya bi gelên din ên bindest re yên ku bi pirsgirêkên asîmîlasyonê re rû bi rû ne, ji bo parvekirina tecrûbeyan û avakirina eniyeke hevpar.

Diyaspora: Gelên bindest ên ku li derveyî welat dijîn, (diyaspora) dikarin di parastina zimanê zikmakî de roleke girîng bilîzin. Ew dikarin piştgiriya aborî, siyasî û çandî bidin.

Hînbûna Ji Tecrûbeyên Din:

Lêkolînkirina tecrûbeyên gelên din ên ku zimanên xwe parastine an zindî kirine (mînak, Baskî, Galîsî, Katalanî li Spanyayê, Îrlandî li Îrlandayê, Hebrewî li Îsraîlê).

Ev siyaset ne tenê ji bo parastina ziman, lê ji bo parastina nasnameya çandî û hebûna neteweyî jî bingehîn in. Pêdivî ye ku ev siyaset bi awayekî domdar, rêxistinkirî û berfireh bên meşandin.

Kurdên Bindest di vî warî de divê çi bikin?

Ji bo gelê Kurd ku li dijî polîtîkayên bişaftin û asîmîlasyona zimanan bisekinin û zimanê xwe biparêzin û pêş bixin, divê gelek siyaseta bi awayekî berfireh û bihevre bimeşînin. Li vir hin xalên girîng hene:

Perwerdehiya Zimanê Zikmakî Bikin Pêşeng:

Li Malê Kurdî biaxivin: Xala herî bingehîn ew e ku di nav malbatê de, bi taybetî bi zarokan re, bi domdarî bi Kurdî were axaftin. Dêûbav divê girîngiya zimanê zikmakî ji zarokên xwe re rave bikin.

Pêşdibistan û Kursên Ziman: Ger perwerdehiya fermî bi Kurdî tunebe, divê pêşdibistan, kursên ziman û dersxaneyên taybet bi piştgiriya civakê û rêxistinên sivîl bên vekirin.

Materyalên Perwerdehiyê: Pêşxistina pirtûkên zarokan, çîrok, rêziman, ferheng û materyalên dîjîtal bi Kurdî pir girîng e.

Medyaya Kurdî Xurt Bikin û Bikaranîna Medyaya Civakî Berfireh Bikin:

Piştgiriya Medyaya Kurdî: Kanalên televîzyonê, radyoyê, rojname û kovarên Kurdî divê bên piştgirîkirin û xurtkirin. Divê naverokên cihêreng ên bi kalîte bên hilberandin.

Naveroka Dîjîtal bi Kurdî: Bikaranîna medyaya civakî (Twitter, Facebook, Instagram, YouTube, TikTok hwd.) ji bo belavkirina Kurdî. Vîdeo, post, mem, perwerdehî û danûstandinên bi Kurdî divê zêde bibin. Kurd divê zimanê xwe bikar bînin.

Teknolojiya Ziman: Pêşxistina klavye, serîlêdan, wergêr û bernameyên din ên teknolojîk bi Kurdî.

Wêje, Huner û Çandê Bi Kurdî Biparêzin û Pêş Bixin:

Wêjeya Kurdî: Nivîskar, helbestvan û wergêrên Kurd divê bên teşwîqkirin û piştgirîkirin ku bi Kurdî berheman biafirînin. Xwendina pirtûkên Kurdî divê bibe adet.

Muzîk, Şano û Sînema: Hilberîna muzîk, şano û fîlmên bi Kurdî divê bê zêdekirin. Festîval û çalakiyên hunerî yên bi Kurdî dikarin bibin platformeke girîng.

Zimanê li Cihên Giştî: Bikaranîna Kurdî di jiyana rojane de, li bazarê, li kolanan, li dikanan divê bê teşwîqkirin. Tabelayên bi du zimanan (Kurdî-Tirkî) divê werin bikaranîn.

Ji Bo Mafên Zimanî yên Fermî Têkoşîn Bikin:

Daxwazên Siyasî: Partiyên siyasî û rêxistinên sivîl divê bi domdarî daxwaza perwerdehiya bi zimanê zikmakî û statûya fermî ji bo zimanê Kurdî bikin.

Bikaranîna Ziman di Rêveberiyên Herêmî de: Li şaredarî û saziyên ku Kurd tê de xwedî bandor in, divê karûbarên bi Kurdî bên pêşkêşkirin û Kurdî bibe zimanê karûbarên giştî.

Lobiya Navneteweyî: Daxwazkirina piştgiriya ji rêxistinên navneteweyî yên wekî Yekîtiya Ewropayê, Konseya Ewropayê, Neteweyên Yekbûyî û UNESCOyê ji bo parastina mafên zimanî yên Kurdan.

Rêxistinbûn û Hişyariya Civakî:

Komele û Enstîtuyên Ziman: Avakirina komele, enstîtû û navendên lêkolînê yên ku taybet bi zimanê Kurdî ne. Ev navend dikarin hem perwerdehiyê bidin hem jî projeyên pêşxistina ziman bimeşînin.

Kampanyayên Hişyariyê: Rêxistinkirina kampanyayên hişyariyê yên ku girîngiya zimanê zikmakî ji civakê re rave dikin û mirovan teşwîq dikin ku zimanê xwe biparêzin û bikar bînin.

Yekîtî: Li hemberî polîtîkayên asîmîlasyonê, yekîtî û hevgirtina di navbera hemû parçeyên civaka Kurd de pir girîng e.

Tecrûbeyên Gelên Din Bikêr Bînin:

Lêkolînkirina tecrûbeyên gelên din ên ku zimanên xwe li hember zextan parastine (mînak, Baskî, Katalanî, Îrlandî, Welsh).

Bi kurtasî, parastina zimanê Kurdî li hember asîmîlasyonê pêvajoyeke pir-alî û demdirêj e ku pêdivî bi hewldanên hevpar ên malbat, civak, hunermend, rewşenbîr, rêxistinên sivîl û siyasetmedaran heye. Ziman ne tenê amûrek danûstandinê ye, lê bingeha nasname, çand û hebûna neteweyî ye.

Rizgar Botanî