Li Hewlêrê Şûnewarek Şeş Hezar Salî Hate Dîtin

Şûnewarnasan li girên axê yên başûrê Hewlêrê, 47 firaxên heriyê dîtine ku bermayiya şaristaniyek e 6000 sal berê geş bûye. Zanyarên vî warî ne tenê karê destan, lê di heman demê de li ser jiyana rojane ya xelkê wê deverê û serdemê jî lêkolînê dikin û têkiliyên wan bi bajêr re eşkere dikin.

Ti deverek Hewlêrê tune ku bermayiyeke şûnewariyê lê nebe. Pêşketina zanistan, şûnewarnasiyê jî li xwe girtiye. Berê şûnewarnasan tenê li girên mezin digeriyan, lê niha li bajarokên piçûk û gundan jî lêkolînê dikin, gelo ew çi bûne û xelk çawa jiyaye? Têkiliyên wan bi bajarên mezin re çawa bûye? Ji aliyê şaristaniyê ve çiqas ji bajarên mezin cuda bûne?

Gira Metrab ku gireke axê ye, nêzîkî 25 km li başûrê Hewlêrê ye, kîlometrek û nîv li başûrê rojhilatê gundê niha yê Baqirtî ye û girêdayî nahiyeya Şemamikê ye. Li aliyê bakur zincîra girên Eweyne heye û dikeve nîvê rêya ku ji rojhilat ber bi rojava ve dirêj dibe.

Ew gir di dehsalên zêrîn ên şûnewarî yên Iraqê de di salên şêstî û heftêyî yên sedsala borî de di atlasa Iraqî de hatiye tomar kirin. Di sala 1972an de wekî cîhek şûnewarî hatiye nasandin.

Gira ji şeş tepoleyên piçûk pêk tê û di demên kevnar de çemeke demsalî di navbera wan de derbas dibû. Nêrînek jî heye ku cudahiya Metrabê bi girên din ên deşta Hewlêrê re tûregerîjn e, lê Metrab ji ber kombûna axa çeman çêbûye.

Ji bo cara duyemîn di sala 2012an de di çarçoveya lêkolîna şûnewarî ya deşta Hewlêrê de gir hate lêkolîn kirin û di encamê de du qonaxên sereke yên niştecîbûnê hatin destnîşan kirin: Dawiya serdema hesinî yan metalî (6.500 sal berê) û Aşkanî (141 PZ).

Wisa xuya dike ku ev niştecihbûn di dawiya serdema Ubeid (6.500 sal berê) de hatiye damezrandin û heta dawiya serdema Uruk (5000 sal), ango ber bi dawiya hezar saliya çaremîn a berî zayînê, wekî niştecihbûn maye.

Paşê wisa xuya dike ku ev cîh ji bo demeke dirêj hatiye terikandin; dû re ji ber şer an ji ber hişkesalî, heta 3.200 sal berê û dawiya serdema hesinî berdewam kiriye. Di heman demê de perçeyên tasûlqeyan bi rêjeyek kêm li ser rûyê cîh belav bûne; ev nîşana niştecihbûnek nû, kêm, lê berdewam e.

Di serdema Helenîstî-Eşkanî de, bi radeyek kêmtir, cîhê Metrabê geş bû û bû navendek herêmî bi mezinahiya nîv-bajarokek bi qasî donimek. Niha jî sê demsalan li ser vî cîhî hatiye xebitandin. Li gorî encaman, ew di demên cuda de ne cîhekî rasthatî bûye, lê bi şêwazek plansazkirî nexşeya çêkirina wê hatiye kirin û taybetmendiyên bajêr tê de xuya dikin.

47 firaxên heriyê ku piraniya wan sax in, li vî cîhî hatine dîtin; digel gelek amûrên piçûk ên wekî kevirên biriqî, kêrên kevirî, teşî, amûrên rîsandin û tevnandinê.

Ev dîtin nîşan didin ku di serdema 6.000 sal berê de hatine çêkirin. Ji bo dabînkirina pêdiviyên xwe, malbatên herêmî pişta xwe bi çalakiyên pîşesazî yên cihêreng ve girêdabûn.

Li gel çêkirina firaxên heriyê, agahiyên hawîrdorî û biyolojîkî yên şûnewarî (bioarchaeological) ronahiyê didin ser biryarên rojane yên ku piştgirî didan berxwedana niştecihbûnê. Delîlên bikaranîna bermayiyên ajalan wekî sotemenî di ocaxên cîh de, adaptasyonê li herêmeke firehtir bi zêdebûna rewşa hişkesaliyê re pêşniyar dikin.

Delîlên botanîkî jî di demên kevnar de çandina wan cûreyên genim ên ku dikarin li hember hişkesaliyê bisekinin, pêşniyar kirine. Gira Metrabê di nav torek civakan de cih digire ku li ser cûreyên berheman, bi barana nerêkûpêk û guhêzbar, ceribandinê dikin. Herwiha, bermayiyên ajalan ku bizin û mîh serdest in, destnîşan dikin ku niştecihan pişta xwe bi stratejiyên çêrandinê ve girêdabûn ku temamkerê çandiniya baranî bûye; dibe ku wan bermayiyên van ajalan wekî pêdivî ji bo zeviyên çandiniyê û wekî sotemenî ji bo ocaxan bikar anîbin.

Ev dîtin nîşan didin ku niştecihbûnên gundewarî ne tenê aliyek qels bûn ku bandorên neyînî yên jîngehê û zextên derve bicîh bînin, lê di heman demê de cîhên çalak bûn ji bo ceribandin û nûjeniyê, ku niştecihan stratejiyên jiyanê yên domdar pêş xistine da ku xwe bi hawîrdorek xwezayî ya dijwar û ne aram re adapte bikin.

Mihemed Leşkerî

Rojnameya Gilkend