Zimanên Bîyanî Hestên Me Dikuje!

Dema ku mirov bi zimanê bîyanî diaxive, kêmbûna hestan an jî nemana hestan dîyardeyeka balkêş e ku hem di jîyana rojane de hem jî di lêkolînên zanistî de gelek caran tê dîtin. Bo nimûne, bi zimanê dayikê gotina “Ez ji te hez dikim” dilê mirovî germ dike, lê heman gotin bi zimanê bîyanî dikare mekanîkî an dûr xuya bike. Ev rewş bi barê hiş, çarçoveya çandî û dûrbûna hestan ve tê ravekirin. Ev nivîs, sedemên vê dîyardeyê bi awayekê pir-alî lêkolîn dike, bi delîlên zanistî, nimûne û sepanên pratîkî vê mijarê bi berfirehî vedikole.

1. Barê Hişî û Kêmbûna Otomatîkbûnê
Dema mirov bi zimanê bîyanî diaxive, bi gelemperî bêtir hewildana hişî dide. Axiftina bi zimanê dayikê bi gelemperî pêvajoyeka otomatîk û siruştî ye; peyv bêyî fikirîn ji dev derdikevin û hest bi awayekî siruştî têne îfadekirin. Lê belê di zimanê bîyanî de, mirov neçar in ku rêzimanê bifikirin, peyvên rast hilbijêrin û telafûzê kontrol bikin. Ev barê hişî siruşta spontane ya îfadeya hestan asteng dike û dibe sedem ku axiftin bêtir “teknîkî” bê hîskirin.

Bo nimûne, kesek di zimanê xwe yê dayikê de di nîqaşeka bihêrs de dikare hestên xwe bi lez û bi tundî îfade bike, lê di zimanê bîyanî de di îfadekirina heman hestê de divê li peyvên guncav bigere. Ev pêvajo tundîya hestan kêm dike û dibe sedem ku axaftvan xwe “qutbûyî” hîs bike. Lêkolîn nîşan didin ku ev bandor bi taybetî di kesên ku asta wan a zimanê bîyanî kêm de bêtir dîyar e. Her çend asta ziman bilind bibe jî, îfadeyên di zimanê bîyanî de bi gelemperî nikarin wekî zimanê dayikê bi awayekê siruştî û hestebar bin. Sedema vê yekê ew e ku zimanê bîyanî bi gelemperî di çarçoveyên kêm-hestî de (wekî dibistanê) tê fêrbûn.

2. Dûrbûna Hestan û Rola Taybet a Zimanê Dayikê
Zimanê dayikê ji zarokatîyê ve bi serpêhatîyên hestan ên mirovî ve hatîye şekilkirin. Zimanê dayikê bi bîranînên şexsî, têkilîyên malbatî û nasnameya çandî ve bi awayekê xurt têkildar e. Bo nimûne, peyveka evînê an jî gotineka şermokî di zimanê dayikê de tê gotin, dikare bersivên hestî yên kûr dihêle, ji ber ku ev peyv bi bîranînên watedar ên jîyana mirovî ve têkildar in. Lê zimanê bîyanî bi gelemperî di temenekê mezintir de, di çarçoveyên kêm-hest de (wekî dibistan, kar an rêwîtî) tê fêrbûn, ji ber vê yekê peyv û îfadeyên wê bi heman awayî hestên kûr narakin.

Ev dûrbûna hestî carinan dikare bi zanebûn jî bê bikaranîn. Bo nimûne, lêkolînên psîkolojîk nîşan didin ku kesên ku mijarên trawmatîk an stresdar bi zimanê bîyanî nîqaş dikin, kêm hîs dikin. Ev rewş wekî zimanê bîyanî ku wekî “kelemeka hestî” tevbigere tê ravekirin. Mînak, kesek ku bi kurdî diaxive, dema ku serpêhatîyên trawmatîk bi îngilîzî bi terapîstekî re nîqaşê dike, dibe ku kêm barê hestan hîs bike. Ev yek ji ber wê yekê ye ku zimanê bîyanî perspektîfeka bêtir objektîf dide.

3. Cudahîyên Nûrobîlimî
Lêkolînên nûrobîlimî nîşan didin ku zimanê dayikê û zimanê bîyanî di mejî de bi awayên cuda têne xebitandin. Zimanê dayikê bi sîstema lîmbîk (navenda hestan) re têkilîyên xurttir çêdike, lê zimanê bîyanî bêtir di herêmên kortîkal de, ango bi pêvajoyên fikirîna hişmend û analîtîk ve têkildar e. Di zimanê bîyanî de bersivên hestî kêm otomatîk û bêtir kontrolkirî ne.

Bo nimûne, dema ku di zimanê dayikê de gotineka pesindayinê an şermokî tê bihîstin, bersiveka hestebar a lezgîn û tund çêdibe. Lê heman peyv di zimanê bîyanî de kêmtir bandorê dike. Ev yek ji ber wê yekê ye ku mejî zimanê bîyanî bi awayekê bêtir analîtîk dixebitîne. Mînak, gotina “I love you” ji bo kesekê ku îngilîzî ne zimanê wî yê dayikê ye, dibe ku bi qasî “Ez ji te hez dikim” hestebar neyê hîskirin. Ev rewş ji ber kêmbûna otomatîkbûna zimanê bîyanî di mejî de ye.

4. Bandorên Çandî û Civakî
Ziman ne bi tenê amûreka ragihandinê ye, di heman demê de hilgirê çandekê ye jî. Tê gotin ku kesên bi zimanê bîyanî diaxivin, bi gelemperî hewil didin ku xwe bi normên çandî yên wî zimanî re biguncînin. Bo nimûne, dema ku bi îngilîzî diaxivin, şêwazeka ragihandinê ya rasterast tê pejirandin, lê di zimanên wekî japonî de şêwazeka nerasterast û hestebar tê tercîhkirin. Ev veguheztina çandî dikare bandorê  li awayê îfadeya hestan bike û tundîya hestî kêm bike.

Her weha, dema ku bi zimanê bîyanî diaxivin, kes bi gelemperî xwe kêmtir “xwe” hîs dikin. Ev rewş wekî “wergirtina rûpoşekê” tê binavkirin. Bi taybetî dema ku asta ziman kêm be, kes nikarin hestên xwe bi temamî îfade bikin û ev yek dibe sedem ku hîseka kêmasîyê çêbibe. Bo nimûne, kurdek ku bi tirkî dibêje “Ben çok mutluyum” dibe ku ev îfade bi qasî “Ez gelek keyfxweş im” ji dil neyê hîskirin. Ev yek hem ji sînorên zimanî hem jî ji cudahîyên çandî tê.

Lê belê, bandora çandî bi cudahîyên şexsî ve jî têkildar e. Bo nimûne, kesek zimanekê bîyanî demekê dirêj di çarçoveya çandî ya wî zimanî de fêr bibe (mînak, bi salan li welatekê îngilîzîaxêv bijî), dibe ku îfadeyên hestî yên wî zimanî bêtir siruştî û tund hîs bike. Lê ev yek bi gelemperî entegrasyoneka çandî ya demdirêj hewce dike.

5. Cudahîyên Şexsî û Pêvajoya Fêrbûna Zimên
Kêmbûna hestan di zimanê bîyanî de li gor şexsan jî diguhere. Temenê fêrbûna zimên, hawîrdora fêrbûnê, asta ziman û taybetîyên kesayetîyê faktorên giring in ku vê dîyardeyê bandorê çêdikin. Bo nimûne, kesên ku di zarokatîyê de zimanekî bîyanî fêr dibin, dikarin wî zimanî wekî zimanê dayikê bi awayekê hestebar bixebitînin. Berevajî vê, zimanê ku di temenê mezinbûnê de tê fêrbûn, bi gelemperî bêtir analîtîk û dûr tê xebitandin.

Her weha, motivasyona fêrbûna zimên jî giring e. Mînak, eger ziman ji bo evînê an hevaltîyê (bo têkilîya bi hevjînê re) were fêrbûn, îfadeyên wî zimanî dikarin hestên kûrtir rakin. Pêvajoya fêrbûna zimên çi qasî bi çarçoveyeka şexsî û hestan ve girêdayî be, dûrbûna hestan jî ew qas kêm dibe.

Taybetîyên kesayetîyê jî di vê pêvajoyê de roleka giring dilîzin. Kesên bisteh bêtir dikarin di zimanê bîyanî de hestên xwe bi hêsanî îfade bikin, lê kesên şermînok dibe ku vê dûrbûnê bêtir hîs bikin. Her weha, kesên pirzimanî (ku gelek ziman bi awayekê herikbar diaxivin) dikarin di navbera zimanên cuda de guhertinên hestan ên cuda bibînin.

6. Sepanên Pratîk û Xwedîawantaj
Kêmbûna tundîya hestan di zimanê bîyanî de, di hin rewşan de dikare wekî avantaj bê dîtin. Zimanê bîyanî di rewşên stresdar an hestebar de dikare ragihandineka bêtir sar û serûbinî peyda bike. Bo nimûne, di hevdîtinên karsazîyê yên navneteweyî an muzakereyên dîplomatîk de, dûrbûna hestî ya zimanê bîyanî dikare biryarên objektîf hêsan bike.

Di psîkoterapîyê de jî ev rewş dikare xwedîawantaj be. Kesên ku di zimanê xwe yê dayikê de serpêhatîyên trawmatîk nîqaşkirinê dijwar dibînin, dibe ku di zimanê bîyanî de xwe rehettir hîs bikin. Ev yek, bi taybetî di xebatên bi nexweşên pirzimanî de tê bikaranîn. Mînak, kesekê kurdîaxêv dema ku serpêhatîyên zarokatîyê bi tirkî bi terapîstekî re nîqaş dike, dibe ku kêm hestebar hîs bike.

Lê belê, ev rewş di têkilîyên nêzîk de dibe ku dezavantaj be. Di têkilîyên romantîk an hevaltîyên kûr de, axiftina bi zimanê bîyanî dikare têkilîya hestan qels bike. Bo nimûne, dema ku evîndar bi tirkî dibêje “Seni sevîyorum” dibêje, dibe ku ev yek bi qasî “Ez ji te hez dikim” ji dil neyê hîskirin. Ji ber vê yekê, tê pêşnîyarkirin ku kes di zimanê bîyanî de asta xwe bilind bikin û bêtir bi çarçoveya çandî ya wî zimanî re têkildar bin.

7. Pêşnîyarên ji bo Kêmbûna vê Bandorê
Ji bo kesên ku dixwazin di zimanê bîyanî de îfadeya hestan xurt bikin, çend pêşnîyarên pratîk hene:

– Pêşvebirina Asta Zimên: Her ku zanyarîya ziman zêde dibe, barê hişî kêm dibe û îfadeyên hestî bêtir dibin siruştî.

– Têkilîya Çandî: Bêtir têkilîya bi çanda zimanê bîyanî re (mînak, temaşekirina fîlman, guhdarîkirina muzîkê an jîyana li welatê wî zimanî) dikare hestên zimanî xurt bike.

– Bikaranîna di Çarçoveya Hestan de: Bikaranîna zimanê bîyanî di çarçoveyên hestî de (mînak, sohbetên bi hevalan re, nivîsandina rojnameyê) dikare wateya hestî ya ziman zêde bike.

– Pratîk û Dubarekirin: Bikaranîna dubare ya îfadeyên hestî di zimanê bîyanî de dikare wan bêtir bike siruştî û jidil.

Encam
Kêmbûna hestan di zimanê bîyanî de ji ber barê hişî, dûrbûna hestî, cudahîyên nûrobîlimî, faktorên çandî-civakî û cudahîyên şexsî pêk tê. Her wekî tê destnîşankirin, zimanê dayikê bi nasname û serpêhatîyên hestî yên mirovî re têkilîyeka kûr çêdike, lê zimanê bîyanî bi gelemperî ragihandineka bêtir analîtîk û dûr peyda dike. Ev rewş hem wekî astengî hem jî wekî awantajê tê dîtin. Kesên ku zimanê bîyanî fêr dibin, dikarin bi pêşvebirina asta ziman û têkilîya bêtir bi çanda wî zimanî re vê bandorê kêm bikin. Lêkolînên dahatûyê dikarin vê dîyardeyê bi cudahîyên şexsî, pêvajoyên fêrbûna zimên û pirzimanîyê re bêtir lêkolîn bikin. Ev yek, hem ji bo fêrbûna ziman hem jî ji bo pêvajoyên psîkolojîk dê agahîyên giring peyda bike.
Nuhev