Çima Îsraîl û Kurd di Rojhilata Navîn a Nû de Mecbûrî Hev in?

Di bernameya taybet a Radio Aştiyê de ku bi pêşkêşvaniya Hecî Kardoxî û Refîq Încîr hat weşandin, rewşa dawî ya Rojhilata Navîn, şerê Îsraîl û Hemasê û bandora van bûyeran li ser paşeroja Îran û Rojhilatê Kurdistanê hat nirxandin. Mêvanên bernameyê, akademîsyenên Kurd Prof. Dr. Xalid Xeyatî û Dr. Weysî Dag, bal kişandin ser derfetên dîrokî û pêwîstiya stratejiyeke neteweyî.
Di bernameyê de, lêkolînerê Zanîngeha Îbranî ya Orşelîmê Dr. Weysî Dag destnîşan kir ku piştî êrîşên 7ê Cotmeha 2023yan, hevsengiyên li herêmê bi temamî hatine guhertin. Dr. Dag diyar kir ku Îsraîl û hêzên rojavayî êdî hebûna "hêzên wekîl" (proxy) ên Îranê li Sûriye, Lubnan û Iraqê wekî metirsiyeke mezin dibînin û got: "Îsraîl gihîştiye wê baweriyê ku heta serê mar (Îran) neyê perçiqandin, aramî nayê herêmê. Ev valatiya ku dê çêbibe, ji bo Kurdan derfeteke dîrokî ye. Lê mixabin, Kurd di warê dîplomasî û leşkerî de ne amade ne ku vê valahiyê dagirin. Divê Kurd siyaseteke 'pro-aktîf' bimeşînin, ne ku tenê li benda bûyeran bimînin."
Prof. Dr. Xalid Xeyatî ji Zanîngeha Linköpingê ya Swêdê jî, tekez kir ku pergala sed salî ya Rojhilata Navîn (Sykes-Picot) dilerize û rejîma Îranê ji aliyê aborî û civakî ve di qonaxeke "hilweşînê" de ye. Xeyatî bal kişand ser Şoreşa Jin Jiyan Azadî û hişmendiya neteweyî ya gelê Kurd li Rojhilat, lê rexne li parçebûna partiyên siyasî girt û got: "Potansiyela gelê me pir xurt e, lê di warê birêxistinkirina siyasî û dîplomasiyê de em lawaz in. Dinya li benda alternatîfekî ye. Heke Kurd nexwazin dîsa bibin qurbanê berjewendiyên dewletan, divê projeyeke wan a hevbeş, 'inclusive' (hevbeş) û neteweyî hebe."
Xalên Sereke yên ku di bernameyê de derketin pêş ev in:
Dawiya Statukoyê: Her du mêvanan jî li ser wê yekê li hev kirin ku statukoya kevn a ku Îran û Tirkiyeyê diparast, êdî ji aliyê hêzên navneteweyî ve nayê xwestin.
Pêwîstiya Yekîtiyê: Hate gotin ku nebûna hêzeke leşkerî ya hevbeş û nebûna lobiyeke xurt a Kurdî, destê Kurdan lawaz dike.
Konferansa Neteweyî: Dr. Dag û Prof. Xeyatî bang kirin ku divê demildest "Konferanseke Neteweyî" ji bo Rojhilatê Kurdistanê were lidarxistin da ku stratejiyeke hevpar were danîn.
Siyaseta Aqilane: Hate diyarkirin ku Kurd divê nebin amûra şerê dewletan, lê divê berjewendiyên xwe di nav nakokiyên Îsraîl, Amerîka û Îranê de bibînin û biparêzin.
Di dawiya bernameyê de, her du akademîsyenan hêvî kirin ku partiyên siyasî yên Kurd vê qonaxa hesas baş bixwînin û dev ji nakokiyên hizbî berdin.
"Dijminên Me Yek in" – Çima Îsraîl û Kurd di Rojhilata Navîn a Nû de Mecbûrî Hev in?
Li gorî pisporan, şerê Îsraîl ê li dijî Hemas û Hîzbûllahê, deriyekî dîrokî ji bo Kurdan vekiriye. Peyam zelal e: "Îsraîl li hevparên (partner) pêbawer digere û di herêmê de namzedê herî xurt Kurd in, lê divê Kurd xwe amade bikin."
Mêvanên bernameyê, lêkolînerê Zanîngeha Îbranî ya Orşelîmê Dr. Weysî Dag û Prof. Dr. Xalid Xeyatî ji Zanîngeha Linköpingê, têkiliyên Îsraîl û Kurdistanê di bin sîbera guhertinên dawî de nirxandin. Di bernameyê de hat destnîşankirin ku berjewendiyên Kurdan û Îsraîlê di gelek xalan de digihîjin hev.
Va ne ew xalên hevbeş û derfetên stratejîk ên ku akademîsyenan bal kişandin ser wan:
1. "Serê Mar" û Dijminê Hevpar: Îran e
Dr. Weysî Dag destnîşan kir ku piştî êrîşa 7ê Cotmehê, doktrîna ewlehiyê ya Îsraîlê bi temamî guheriye. Îsraîl êdî fêm kiriye ku heta rejîma Îranê (ku Dr. Dag wekî "serê mar" pênase kir) li ser piyan be, ewlehî ji bo Îsraîlê tune ye.
Xala Hevbeş: Îran him ji bo Îsraîlê gefa herî mezin e, him jî dagirkerê Rojhilatê Kurdistanê ye û li Iraq, Sûriye û Libnanê bi rêya hêzên xwe yên wekîl (proxy) bandorê li ser Kurdan dike.
Lawazbûna Îranê ya di şerê li dijî Îsraîlê de, rasterast xizmeta doza azadiya Kurdistanê dike. Her derbeya ku li "hêzên wekîl" ên Îranê (Hemas, Hîzbûllah, Heşdî Şebî) dikeve, zexta li ser Kurdan kêm dike.
2. Îsraîl li "Hevparên Sekuler û Ne-Radîkal" Digere
Li gorî analîza Dr. Dag, Îsraîl di nava deryaya hêzên radîkal ên Îslamî û neteweperestên Ereb/Tirk de tenê maye.
Xala Hevbeş: Civaka Kurd di Rojhilata Navîn de bi piranî xwedî hişmendiyeke sekuler, demokratîk û nûjen e. Kurd ne parçeyek ji bloka "Îxwanî" ya Tirkiyeyê ne û ne jî parçeyek ji bloka "Şîa" ya Îranê ne.
Derfet: Ev taybetmendî, Kurdan dike "hevparê xwezayî" yê Îsraîlê û Rojavayê. Dr. Dag got: "Di stratejiya nû ya Amerîka û Îsraîlê de, Kurd dikarin rola 'lengerê aramiyê' bilîzin."
3. Konferansa Navenda Moşe Dayan: Îşareteke Dîplomatîk
Dr. Dag behsa konferansa vê dawiyê ya li Navenda Moşe Dayan (Moshe Dayan Center) a li Tel Avîvê kir. Ev navend bandoreke mezin li ser polîtîkayên dewleta Îsraîlê dike.
Giringî: Cara yekem e ku ev navend bi sernavê "Kurdistana Rojhilat" (ne tenê Kurdên Îranê) webînarekê li dar dixe. Ev yek nîşan dide ku di asta akademîk û stratejîk a Îsraîlê de, êdî Kurdên Rojhilat wekî aktorekî serbixwe û xwedî statu têne dîtin, ne wekî parçeyek ji opozîsyona giştî ya Îranê.
Peyam: Îsraîl dixwaze bibîne ka gelo Kurd dikarin bibin alternatîfek cidî û birêxistinkirî li dijî rejîma Tehranê.
4. Şerê Korîdoran û Jeopolîtîk
Mêvanan bal kişandin ser projeyên nû yên bazirganiyê yên li herêmê. Tirkiye dixwaze bi rêya "Korîdora Zengezûrê" rêya xwe bigihîne Asyaya Navîn û Kurdan dorpêç bike. Li hemberî vê, Amerîka û Îsraîl projeya IMEC (Korîdora Hindistan-Rojhilata Navîn-Ewropa) pêş dixin.
Xala Hevbeş: Tirkiye û Îran naxwazin Kurd bibin xwedî statu, ji ber ku ev yek planên wan ên jeopolîtîk xera dike. Lê belê, hebûna Kurdan a li ser erdnîgariya stratejîk (ji sînorê Îranê heya Deryaya Spî), dikare ji bo projeyên enerjî û bazirganiyê yên ku Îsraîl û Rojava piştgiriyê didin wan, bibe "herêma ewle".
5. Rexne û Hişyarî: "Îsraîl Alîkariya Kesê ku Alîkariya Xwe Neke, Nake"
Tevî van hemû xalên hevbeş, hem Dr. Dag û hem jî Prof. Xeyatî hişyariyeke cidî dan serkêşiya siyasî ya Kurd.
Kêmasî: Îsraîl welatekî pragmatîk e. Ew li hemberî xwe aktorekî "yekgirtî" û "xwedî proje" dixwazin. Parçebûna partiyên Rojhilat, nakokiyên navbera PDK û YNKê, û nebûna lobiyeke xurt a Kurdî li diyasporayê, dike ku Îsraîl dudil bimîne.
Pêşniyar: Dr. Weysî Dag got: "Îsraîl nikare li şûna Kurdan şer bike an dewletê ji wan re ava bike. Divê Kurd pêşî 'mala xwe' ava bikin, bibin hêzeke leşkerî û siyasî ya yekgirtî. Heke Kurd vê bikin, Îsraîl ji ber berjewendiyên xwe yên ewlehiyê mecbûr e ku piştgiriyê bide wan."
Encam:
Peyama sereke ya bernameyê ev bû ku "stêrkên Îsraîl û Kurdistanê li hev hatine", lê ji bo ku ev hevhatin veguhere destkefteke siyasî (mîna federalîzm an serxwebûnê), divê Kurd ji polîtîkaya hêviyê derkevin û derbasî "siyaseta pro-aktîf" bibin. Wekî ku Prof. Xeyatî got: "Divê em nebin qurbanê şerê dewletan, lê divê em fêr bibin ku di nav vî şerî de berjewendiyên xwe çawa biparêzin."

https://www.youtube.com/live/hpEujMfSeWY?si=7hw-2MjmVaWeWlSs