Rêxistina Xoybûn û Serxwebûna Kurdistanê

Dîroka gelê Kurd, dîrokek tije têkoşîn û berxwedanê ye ji bo hebûna xwe, nasnameya xwe û mafê xwe yê diyarkirina çarenûsa xwe. Piştî hilweşîna Împaratoriya Osmanî û Peymana Lozanê ya sala 1923'an, ku tê de Kurd hatin parçekirin û mafên wan hatin înkarkirin, pêwîstiya rêxistinbûyînê ji her demê zêdetir bû. Di vê çarçoveyê de, rêxistina Xoybûnê di sala 1927'an de derket holê û bû mîladek di hewldana serxwebûna Kurdistanê de.

Avabûna Xoybûnê û Armancên Wê

Rêxistina Xoybûnê (bi wateya "Xwebûn" an "Serxwebûn") di 5ê Cotmeha 1927'an de li bajarê Beyrûtê, paytexta Libnanê, ji aliyê rewşenbîr, siyasetmedar û serokên eşîrên Kurd ên ji sirgûnê ve hate damezrandin. Di nav damezrênerên wê de kesayetên navdar ên wek Celadet Alî Bedirxan, Kamiran Alî Bedirxan, Nûrî Dersimî, Ekrem Cemîlpaşa û gelekên din hebûn. Armanca sereke ya Xoybûnê, yekkirina hêzên Kurdan û têkoşîna ji bo avakirina dewleteke serbixwe ya Kurdistanê bû. Wan dixwest ku bi vê rêxistinê, çavkanî û piştgiriya Kurdan a navxweyî û derveyî bi hevre bînin, da ku karibin li hember zextên dewletên herêmî rawestin.

Xoybûnê, bi nêrîneke nûjen û neteweyî, dixwest ku sînorên eşîrtî û herêmî derbas bike û bingehek giştî ji bo doza Kurdî biafirîne. Ew bawer dikir ku tenê bi yekîtî û rêxistinbûneke xurt, Kurd dikarin daxwazên xwe yên neteweyî pêk bînin.

Serhildana Agiriyê: Testa Mezin a Xoybûnê

Kiryara herî girîng û dîrokî ya rêxistina Xoybûnê, Serhildana Agiriyê bû (1927-1930). Xoybûnê, bi armanca damezrandina Komareke Kurd, bi serokatiya Îhsan Nûrî Paşa, benda leşkerî ya serhildanê birêxistin kir. Li çiyayê Agiriyê, ku di navbera sînorên Tirkiye, Îran û Ermenistanê de ye, wan Komara Araratê îlan kirin. Ev komar, tevî temenê xwe yê kurt, bû sembola hêviyê û daxwaza serxwebûna Kurdî.

Serhildana Agiriyê, ji bo Xoybûnê gaveke stratejîk bû ku di heman demê de xwestek û kapasîteya leşkerî ya Kurdan nîşan bide. Lê belê, dewleta Tirk bi hêzeke mezin, di nav de bikaranîna balafiran û piştgiriya Îranê, li hember serhildanê rabû. Tevî berxwedaneke qehremantî, Komara Araratê di sala 1930'î de hate hilweşandin û Îhsan Nûrî Paşa û gelek serokên din neçar man ku derbasî Îranê bibin.

Bandor û Mîrasa Xoybûnê

Tevî têkçûna leşkerî ya Serhildana Agiriyê, rêxistina Xoybûnê mîraseke girîng ji bo tevgera neteweyî ya Kurdî hişt.

Rêxistinbûna Neteweyî: Xoybûn, wek yekemîn rêxistina siyasî ya Kurdî ya nûjen û bi nêrîneke pan-Kurdî, bingehek ji bo tevgerên paşerojê ava kir. Wê nîşan da ku çawa bi rêxistinbûn û yekbûna hêzan, Kurd dikarin daxwazên xwe yên neteweyî bilind bikin.

Hêviya Serxwebûnê: Îlana Komara Araratê, tevî ku nehate parastin, bû sembola hêviyekê ku Kurdistaneke serbixwe mimkun e. Ev hêvî, di dilê Kurdan de vejiya û bû motîvasyon ji bo têkoşînên paşerojê.

Çalakiyên Rewşenbîrî: Damezrênerên Xoybûnê, bi taybetî malbata Bedirxan, di warê rewşenbîrî û zimanî de jî xebatên mezin kirin. Weşanên wek kovara Hawar, ku ji aliyê Celadet Alî Bedirxan ve dihat derxistin, di pêşxistina ziman û çanda Kurdî de roleke bingehîn lîstin. Ev xebat, piştî hilweşîna siyasî ya Xoybûnê jî berdewam kirin û bûn mîrasekî zindî.

Dersên Dîrokî: Têkçûna Agiriyê, dersên girîng da Kurdan li ser girîngiya piştgiriya navneteweyî, hevgirtina navxweyî û pêşbîniya stratejîk.

Di encamê de, rêxistina Xoybûnê û Serhildana Agiriyê, tevgereke pêşeng û dîrokî bûn di hewldana serxwebûna Kurdistanê de. Her çend ku armanca wan a avakirina dewleteke serbixwe di wê demê de bi ser neket jî, wan tovê neteweperweriya Kurdî û hêviya azadiyê di dilê gel de çand. Mîrasa Xoybûnê, di herdu aliyên siyasî û rewşenbîrî de, heta îro jî bandora xwe li tevgera neteweyî ya Kurdî dike û di bîra gelê Kurd de cihê xwe yê taybet diparêze.