Ezidiyên Bakurê Kurdistanê û Têkoşîna Vegera Welat

Li roja 17.08.2025, li Mala Êzdiya Cloppenburg a Almanyayê civîneke civata Êzdiyan hate lidarxistin û di encamê de komisyonek ji bo pêvajoya "Vegera Welat" hate damezrandin. Li gor zanyariyên ku li ser rûpela Dengê Rojperestên Azad (DRA) hatibûn belavkirin, ev civîna berfireh bi beşdariya kesayetî, civaknas û rewşenbîrên Êzdî yên Bakurê Kurdistanê hatibû lidarxistin. Di civînê de, pêvajoya Vegera Welat bi berfirehî hate gotûbêjkirin, ku di vê qonaxê de armanc ew e ku civaka Êzdî ji nû ve vegerin cîh û warên xwe.

Li gor zanyariyên ku me bi dest xistine, hewldana Vegera Welat ya Êzdiyên Bakurê Kurdistanê ne biryareke nû ye. Berê jî gelek Êzdî vegeriyane, lê mixabin li welat rastî pirsgirêk û kêşeyên mezintir hatine. Gundiyên derdorê bi awayekî neyasayî dest danîne ser mal û milkên wan, li hinek deveran qorîciyan astengî ji bo wan çêkirine, û li hin cihan gundên wan ji aliyê hinek kesên berpirs ve hatine dagirkirin. Gelek caran şer û pevçûn di navbera wan û dagirkerên erdên wan de derketine, û bi dehan salan e ku li dadgehên Tirkiyeyê li mafê xwe digerin û hêviya biryarekê ne.

Di vê derbarê de, me ji Êlih a Bakurê Kurdistanê (Batman, Tirkiye) bi Nedîm Erkîş re li ser vê mijarê gotûbêjek kurt kir.

Nedîm Erkîş: Şahidê Koçberiyê û Têkoşîna Vegerê

Nedîm Erkîş, Êzidiyekî ji gundê Kelhokê yê Bişêriyê li Batmanê ye. Ew di sala 1981’an de koçberî Almanyayê bûye û nêzîkî 44 sal in li wir dijî. Erkîş, ku li Almanyayê di ragihandin û çapemeniya Kurdî de û di nava rêxistinên Êzdiyan de kar kiriye, niha jî di Mala Êzdiyan de xebatên xwe didomîne. Ew ji bo ola xwe her xizmetek ku ketiye ser milê wî, pêk aniye. Erkîş dibêje, îro li Almanyayê di nava 32 salan de rêxistinên Êzdiyan zêde bûne û hejmara wan gihîştiye nêzîkî 110 rêxistinan.

Sedemên Koçberiyê

Erkîş di derbarê kêşe û pirsgirêkên Êzdiyên li Tirkiye û Bakurê Kurdistanê de dibêje ku ev demeke dirêj e Êzdiyên li van herêman koçberî welatên Ewropayê, bi taybetî jî Almanyayê, bûne. Piştî salên 1980 û 1990’î, ji ber gelek sedemên olî, civakî û siyasî, Êzdiyên li Tirkiyeyê neçar man ku bi awayekî girseyî koçber bibin. Ew koçberî Fransa, Belçîka, Holanda, Swîsre û Danîmarkayê jî bûne.

Sedemên koçberbûna wan gelek bûn:

Olî: Mixabin birayên wan ên Kurd ên misilman tehemula wan nedikirin, wan qebûl nedikirin û nanê wan nedixwarin.

Civakî: Li gor herêmên ku lê dijiyan, eşîr, axa û feodalan zilm li wan dikirin. Gelek caran kuştin di navbera wan de çêbûne.

Siyasî: Zext û zordariya siyasî jî di koçberiyê de rolek mezin lîstiye.

Ji ber van sedeman, di sala 1992’an de hema hema hemû Êzdî hatin Almanyayê. Berê nêzîkî 100 hezar Êzdî li Tirkiyeyê, li herêmên wekî Riha, Wêranşar, Nisêbîn, Hezex, Mêrdîn, Midyad, Amed, Bismil, Batman û Bişêriyê dijiyan. Piştî koçberiyê, ev nifûs heta hezar kesan daketiye.

Pêşketinên li Almanyayê

Erkîş diyar dike ku her çend Êzdî zêdetirî 50 salan e ku koçberî Almanyayê bûne, li wir di warê perwerde û rêxistinbûnê de pêşketinên mezin pêk anîne. Wekî mînak, li Bişêriya Batmanê, ji 10 hezar Êzdiyan tenê 2 kesan karîbûn zanîngehê bixwînin û 10 kesan jî qonaxa amadehiyê. Lê li Almanyayê, niha gelek profesor, parêzer, endezyar û dadwerên wan hene. Bi gotina Erkîş, "Kadroyekî baş ya Êzdiyan di birêvebirina dewleta Almanyayê de kar dikin."

Têkoşîna Vegerê û Astengiyên Wê

Her çend Êzdî ji welatên xwe dûr ketibin jî, dilê wan her li ser welat, ziyaretgeh, war û axa wan bûye. Dema ku kesekî wan koça dawî dikir, ew dibirin ber ziyaretê û li gundê wî dihat veşartin. Ev nîşana girêdana wan a bi axa xwe ye, û li gor baweriya Êzdiyatiyê, cih hiştina axa welat û terk kirina axa welat guneheke gelek mezin e.

Dema ku derfeta vegerê çêbû, Êzdiyan hewl da ku vegerin gund û warên xwe. Lê mixabin, bi astengiyan re rûbirû man:

Gundê Kiwexê (Hezex): Di sala 2000’an de, dema Êzdiyên gundê Kiwexê vegeriyan, navê gundê wan kiribûn "Îslam köyü" (gundê Îslamê). Di vegerê de jî zilm û zordarî li wan hat kirin. Niha jî astengî hene, ew nikarin xaniyên xwe çêkin ji ber ku ew dever wekî "Sît Alanı" (qada parastî) hatiye ragihandin.

Gundê Çinêriya (Batman): Êzdiyên vî gundî jî xwestin vegerin, lê li wir qorîcî (parêzvanên gund) yên dewletê hebûn. Ew Kurd bûn, lê neheqî li Êzdiyan kirin. Êzdiyan bi rêya pereyan karîbûn qorîciyan ji gundê xwe derxînin.

Gundên Texeriyê (Batman), Wêranşar, Nisêbîn, Midyad: Li van herêman jî heman awayî astengî derketin.

Hêviya Vegerê

Nedîm Erkîş diyar dike ku ew jî wekî gundê Kelhokê, ku di rojeva Tirkiye û Kurdistanê de ye, di sala 2012’an de biryara vegerê dan. Di dema pêvajoya aştiyê ya salên 2013-2015’an de, wan xwest ji vê pêvajoyê derfetek bibînin da ku vegerin. Hêviya wan a vegera axa bav û kalên xwe her zindî ye.

Ev rapor ronahiyê dide ser rewşa Êzdiyên Bakurê Kurdistanê yên ku ji ber zextên olî, civakî û siyasî neçar mane koçber bibin, lê tevî dûrketinê jî girêdana wan bi welat û çanda wan re xurt maye. Têkoşîna wan a ji bo vegerê jî nîşana hêvî û berxwedana wan e.

''Em ji dixwazin ji pêvajoya aştiyê sûdmend bibin''

Her wiha di derbarê pêvajoya aştiyê ya li Tirkiyê de Nedîm Erkîş da zanîn ku me gelek caran serîlêdanan kir li cihên berpirsiyar kirine. Her wiha Zafer Sırakaya Cîgirê Serokomar Recep Tayyip Erdogan hatibû Almanya li Hannoverê 30.07.2025 bi Êzdiyan re civiya bû û paşê civînek li Cloppenburg pêkhat. Niha peywendiyên me şanda AKP û şanda Dewletê re gelekî başin, ji ber ku ew jî dixwazin di derbarê erdên Êzdiyan û vegera Êzdiyan ya li welat de û nasnameya Êzdiyan de karek bikin. Di nava vê mehê de wê sêyemîn civîna pêkbê û şandeke Êzdiyan wê herin Enqerê van mijaran gotubêj bikin. Ev e mijareke gelek girîng e. Lê mixabin heta niha partiyên Kurdan li Bakûr bi Êzdiyan re ti civîn nekirine û ti peywendiyê bi me re nekirine. Ev e jî mixabin kêmasiyeke neteweyî ye. Nedîm Erkîş di derbarê pêvajoya aştiyê de got: Mixabin pêvajoya aştiyê gelek gelek bi hêdî dimeşe. Divê gelê Êzdî di pêvajoya aştiyê de neyê jibîrkirin û em Êzdî dixwazin di vê pêvajoya aştiyê de bêne qebûlkirin. Ji ber ku ev e di dîroka sed salî ya Komara Tirkiyeyê de ji bo me pêşketineke dîrokî ye."