Tawana Sedsalê' ya Endezyariya Demografîk e û Hebûna Kurdan Înkar Kir

Hewlêr - Kurdistan: Di salvegera 101emîn a îmzekirina Peymana Lozanê de (24ê Tîrmeha 1923), dîroknas û lêkolîner Hisên Cimo, bi nivîseke kûr û rexneyî li Navenda Kurdî ya Lêkolînan de, bal kişand ser bandorên vê peymanê yên li ser pêşeroja Rojhilata Navîn, bi taybetî jî li ser qedera gelê Kurd. Cimo, di analîza xwe ya bi sernavê "Nirxandina Bendên Lozanê: Sûcê Sedsalê yê Endezyariya Demografîk" de, Peymana Lozanê wekî belgenameya fermî ya înkarkirina hebûna Kurdan û destpêka heyameke nû ya zilma neteweperestî ya li ser wan bi nav dike.

Dawiya Împaratoriyê û Destpêka Komarê ya Nezelal

Cimo di nivîsa xwe de destnîşan dike ku bi têkçûna Dewleta Osmanî re, birêveberên nû yên Enqereyê, bi hêsanî navê "Tirkiye" ji bo mîrasa Osmanî hilbijartin. Her çend Dewleta Osmanî bi fermî di 1ê Mijdara 1922an de bi biryarnameya hilweşandina Sultanîyetê bi dawî bû jî, navê fermî yê dewleta nû – Komara Tirkiyeyê – heta salek piştî vê yekê nehat bikaranîn. Lêbelê, li ser asta navneteweyî, Ewropî jixwe di Osmanîyan de "Tirkan" didîtin, lewma Kongreya Lozanê di 11ê Mijdara 1922an de, serweriya Komeleya Niştimanî ya Mezin li ser Tirkiyeyê nas kir.

Danûstandin û Dabeşkirin

Peymana Lozanê, ku piştî Şerê Serxwebûna Tirkiyeyê li dijî hêzên Hevalbendan hat îmzekirin, rewşa Anadoluyê û beşa Tirkiya-Ewropî ya axa berê ya Osmanî çareser kir û Peymana Sevrê ya 1920an betal kir. Danûstandinên li Lozanê di du qonaxan de hatin kirin û di 24ê Tîrmeha 1923an de hate îmzekirin. Di nav şandeya Tirkiyeyê de Îsmet Paşa, Doktor Riza Nurbeg û Hesen Beg hebûn.

Kongre li ser sê komîteyan hate dabeşkirin: Yekem ji bo mijarên herêmî û leşkerî, di nav de sînorên Tirkiyeyê bi Yûnanîstanê re û rewşa Mûsilê. Ya duyemîn ji bo betalkirina sîstema îmtîyazên biyanî. Ya sêyemîn jî ji bo mijarên aborî û darayî, bi taybetî dabeşkirina deynên Osmanî.

Pirsa Mûsilê û Înkarkirina Kurdan

Hisên Cimo balê dikişîne ser madeya girêdayî sînorê Tirkiyeyê bi Iraqê re ku herî zêde têkildarî Kurdan e. Ev madde diyar dikir ku sînor divê di navbera Tirkiye û Brîtanyayê de di nav 9 mehan de were xêzkirin, û heke lihevkirin çênebe, dê mijar ji Encûmena Yekbûna Neteweyan re bê şandin. Ev bû sedema "Doza Mûsilê", ku di encamê de Mûsil û Başûrê Kurdistanê di sala 1925an de tevlî dewleta nû ya Iraqê bûn.

Cimo du îhtîmalan li ser devjêberdana Tirkiyeyê ji Mûsilê destnîşan dike: Yek jê, baweriya berbelav e ku Şoreşa Şêx Seîd a sala 1925an li Bakurê Kurdistanê bûye sedem ku Tirkiye ji Mûsilê vegere, li hember soza Brîtanyayê ya piştgirî nedana Kurdan. Lê Cimo vê yekê bi guman dibîne, ji ber ku Brîtanya bi xwe jî di wê demê de li Silêmanî û Hewlêrê bi serhildanên Kurdan re rû bi rû bû.

Îhtîmala duyemîn, û ya ku Cimo bêtir piştrast dike, ew e ku rêveberiya Tirkiyeyê "fikra neteweperestî ya nijadperestî bi awayekî tundraw ji xwe re esas girt û hemû rengên pirrengiyê li welat betal kir." Li gorî vê nêrînê, Tirkiyeyê tercîh kir ku ji "wîlayeta Mûsilê ku Kurd tê de dijîn û bi çiyayê wê yên bilind" xilas bibe, ji ber ku ew ê ji bo dewleta neteweperest a yekalî astengiyek nû biafirîne. Ev yek, piştî du salên dudilî, bû destpêka fermî ya formula neteweperestî ya yekalî ya komarê.

Endezyariya Demografîk û Çarenûsa Kêmneteweyan

Peymana Lozanê ji 143 madeyan pêk dihat û serxwebûna Tirkiyeyê û sînorên wê diyar kir. Lê ya herî girîng û bi êş ji bo Kurdan, beşa parastina kêmneteweyan bû. Peymanê tenê nasnameya olî wekî pênaseya kêmneteweyan hilbijart. Mafên ne-mislimanan (wekî Yewnanî û Ermenî) hatin garantîkirin, lê bi awayekî eşkere hebûna qanûnî ya Kurdan û kêmneteweyên din ên misliman hate înkarkirin.

Cimo madeya 38an tîne bîra ku digot "Hikûmeta Tirkiyeyê soza garantîya parastina tevahî ya jîyan û azadîya xelkê Tirkiyeyê bêyî ku cudahiyê bixe di navbera jidayîkbûn û hemwelatîbûnê yan jî ziman, an jî etnîk an jî olê." Lê madeyên piştre zêdetir bal kişandin ser kêmneteweyên olî, û bi vî awayî Komara Tirkiyeyê hemû gelên ne-Tirk ên misliman (wekî Kurd, Ereb, Çerkez) ji parastinê bêpar hişt. Di encamê de, Tirkiyeyê "bi rêya tevahîya sazîyên xwe êrîş li dij hemû rengên pirrengîya olî û zimanî heta di jîyana giştî da kir."

Hisên Cimo di dawiya nivîsa xwe de dibêje ku Peymana Lozanê "giyanê Komara Tirkiyeyê" ye û "wekî cenazeyê doza Ermenan bû û damezrandina şahîya îşkenceyê ku ev sed sal in li dijî Kurdan dewam dike." Ev peyman, bi 143 bendên xwe ve, hebûna Kurdan a qanûnî, ku cara yekem ji dema derketina wan li ser dîka dîrokê ve hatibû nasîn, bi dawî kir. Ji wê rojê pê ve, Kurd tenê di bîranînên zimanî de man û di nav miletên naskirî de cihê wan nema, û ew bûne "madeyeka edebkirina leşkerî û ewlekarî di hebûna Komara Tirkiyeyê da bê çavdêr an jî hesabpirsîn."

Cimo bi gotinên xwe yên hişk, banga dadweriyê dike û diyar dike ku Lozan, berevajî nêrîna serokê Amerîkayê Jed Bartlett ku got "Aştî ne nebûna şer e, lê belê pêkanîna edaletê ye," li ser bingeha înkarkirina edaletê hate damezrandin.