Rewşa Zimanê Kurdî Li Bakurê Kurdistanê Di Navbera Salên 1960 û 2025an de

Hewlêr - Kurdistan: Şamîl Teymurov, di analîzeke kûr û berfireh de bi sernavê "Zimanê Kurdî Li Gorî Kronolojiyê (Beşa Bakur / Tirkiye)", rewşa zimanê Kurdî li Bakurê Kurdistanê di navbera salên 1960 û 2025an de şîrove dike. Raporên Teymurov, ku balê dikişînin ser guhertinên demografîk û siyasî yên ku bandor li zimanê Kurdî kirine, roniyekê dide ser pêvajoya asîmîlasyonê û sedemên sereke yên qelsbûna bikaranîna Kurdî di jiyana rojane de.

Serdema 1960–1999: Serdestiya Zimanê Kurdî

Li gorî Teymurov, di vê serdemê de, zimanê Kurdî li gund û bajarên parêzgehên Kurdî bi tevahî (nêzîkî %90) zimanê jiyanê bû. Kesên ku bi Tirkî diaxivîn pir kêm bûn û bi gelemperî ji karmendên sivîl an leşkerên vegeriyayî pêk dihatin. Heta zarokên dibistanê jî di fêrbûna Tirkî de zehmetî dikişandin. Tevî qedexeyên li ser axaftin, stran û pirtûkên Kurdî, ev qedexe di jiyana rojane de pir caran dihatin şikandin.

Serdema 1980–1999: Qedexeyên Giran û Berxwedana Zimanî

Piştî darbeya leşkerî ya sala 1980an, qedexeyên li ser zimanê Kurdî hîn girantir bûn. Lêbelê, Teymurov destnîşan dike ku dîsa jî Kurdî li bajar û gundan bi rêjeya %85–90 zimanê serdest ê axaftinê bû. Tirkî tenê li dibistan û saziyên fermî mecbûrî bû û kes li malê an di nava bajaran de bi Tirkî nediaxivî; li gundan jî bi tevahî ne dihat bikaranîn.

Serdema 2000–2010: Destpêka Qelsbûnê

Piştî girtina rêberê PKKê Abdullah Öcalan, dewleta Tirk polîtîkayên nû pêş xist. Di heman demê de, Teymurov rexneyekê li PKK û şaxa wê ya siyasî, HDP û DEM Partiyê, digire û dibêje ku wan jî, mîna dewletê, hemû kar û barên xwe bi Tirkî meşandin. Bi hatina TRT Kurdî, kanalên TVyê yên taybet, înternet û telefonên destan re, medyaya Tirkî bi awayekî berfireh ket nava jiyana Kurdan. Hêdî hêdî, bikaranîna Tirkî li bajaran û di malbatan de dest pê kir. Malbatên ku ji gundan koçî bajaran dikirin, ji bo ku zarokên wan di dibistanê de zehmetiyan nekişînin, dest bi axaftina Tirkî li malê kirin.

Serdema 2010–2025: Asîmîlasyona Lezgîn û Windabûna Ziman

Şamîl Teymurov diyar dike ku îro, piraniya Kurdên li bajarên Bakurê Kurdistanê li malê bi Tirkî diaxivin. Heta yên ku bi Kurdî diaxivin jî, gelek peyvên Tirkî tevlî axaftina xwe dikin. Nifşa nû, bi taybetî ciwanên ku piştî sala 2000an ji dayik bûne, an bi Kurdî qet nizanin an jî pir kêm dizanin. Rêjeyên berê yên %85–90 daketine %20–30 li bajaran. Bikaranîna zimanê Kurdî niha bi giranî di nav kal û pîran û malbatên bi eslê xwe gundî de xurt e.

Encamên Zengên Metirsiyê:

Teymurov vê rewşê wekî "encama herî berbiçav a asîmîlasyonê" binav dike, ku tê de "windabûna ziman zûtir bûye û Tirkî êdî bûye 'zimanê malê'." Ew destnîşan dike ku heta sala 1999an, Kurdî %85 zimanê rojane yê axaftinê bû, lê niha, piraniya Kurdên li bajaran bi Tirkî diaxivin û Kurdîaxêv bûne kêmnetewe. Ew vê veguherînê bi polîtîkayên dewletê, koçberî, û her weha bi "siyaseta xelet an jî bi zanebûn a xizmetkirina Komara Tirkiyeyê ya PKK û şaxa wê ya siyasî partîya HDP û DEM ê" ve girêdide.

Analîza Şamîl Teymurov ronahiyek giran dixe ser pêşeroja zimanê Kurdî li Bakurê Kurdistanê, hişyariyekê li ser leza asîmîlasyonê û pêwîstiya bi gavên lezgîn ji bo parastina ziman dide.