Heger nîjadperestiya Tirk li van axan xilas nebe, Têkoşîna Neteweyî ya Kurd jî xilas nabe

Dîroknas İlber Ortaylı, di quncikê xwe yê rojnameya Hürriyetê ya 24ê Tebaxa 2025an de gotarek bi sernavê “Şerên Avê” nivîsî. Di heman rojê û roja paşîn de, axaftina wî ya li ser vê mijarê jî li gelek kanalên TV û malperên înternetê hate weşandin. Ortaylı, "veguhestina Uygur û Qirxizan bo hewza Firat û Dîcleyê, bo axa ku bav û kalên Kurdan bi hezaran salan lê jiyane û hîn jî lê dijîn" pêşniyar dike û dibêje:

"Hewza Firat û Dîcleyê, ji bo Tirkiyeyê hem ji aliyê teknîkî, hem ji aliyê demografîk û hem jî ji aliyê siyasî ve xwedî girîngiyeke jiyanî ye. Gundên valakirî li vir, divê bêyî ku dem winda bibe, bi potansiyela nifûsa bira ya li Asyayê werin dagirtin. Divê cotkarên xebatkar ên herêma Uygur ku bi ceribandinên nukleerî yên Çînê re xilas bûne, werin anîn. Qirxizên ku di warê heywandariyê de pispor in jî divê li van axan çalak bin."

Her kesê ku rastiya Kurd li Tirkiyeyê dizane, baş dizane ku ev gotin çi maneyê didin. Ortaylı dibîne ku Anatolya bûye Tirk; digel hemû kiryarên nîjadperest, rojhilat û başûrê rojhilatê Anatolyayê (bi fermî "Rojhilatê Anatolyayê", "Başûrê Rojhilatê Anatolyayê") hîn nebûye Tirk û ev pêşniyar dike. Berê jî yên din pêşniyarên mîna van kiribûn.

Bi hatina Îtîhadiyan a desthilatdariyê re di pêvajoya Meşrûtiyeta Duyemîn a 1908an de, serlêdanên paqijkirina etnîkî û asîmîlasyonê yên ku di dawiya serdema Osmanî de dest pê kirin û piştî damezrandina Dewleta Tirkiyeyê her tim dewam kirin, heta roja me ya îro dom kirin. Raya giştî dizane ku çi hatiye serê Rum, Ermenî, Kurd û nasnameyên din ên etnîkî. Paqijkirina etnîkî ya ku di navbera salên 1908-1918an de di bin serkêşiya lîderên nîjadperest ên Îtîhadî yên wekî Talat, Enver, Dr. Bahaddin, Dr. Nazım, Şükrü Kaya, Akçura, Mehmet Ziya (Gökalp) de dest pê kir û heta roja me ya îro dirêj bûye, li cîhanê nimûneya wê tune ye. Piştî ku Ermenî hatin sirgûnkirin û Rum hatin şandin, hedefa Îtîhadiyan hebûna neteweyî ya Kurd bû. Wekî encama polîtîkaya asîmîlekirina Kurdan, pêşî Îtîhadiyan, paşê jî Kemalîstan, ji gotinên Ortaylı yên li jor zêdetir gotin û kirin.

Piştî damezrandina Dewleta Tirkiyeyê, di serdema destpêkê de, di çarçoveya Teza Dîroka Tirk de, gelek nîjadperestên wekî Mahmud Esad Bozkurt, Şevket Aziz Kansu, Hasan Reşit Tankut, Afet İnan, … ku girêdayî îdeolojiya Kemalîst bûn, derketin holê.[1] Nêrîna nîjadperestiya Tirk, bi kesên diyarkirî sînordar nebû, Teza Tirkîtiyê, di çarçoveya "Peymana Tirkîtiyê" de her tim hebû. Berê jî gelek caran, komên ku hatibûn gotin bi eslê xwe Tirk in, bo herêmên ku Kurd lê dijiyan hatin şandin; lê hemû jî li hember çand û zimanê Kurdî yê bihêz nikarîbûn bisekinin. Carinan rewşên asîmîlasyonê yên berevajî jî çêdibûn ku ew jê xemgîn dibûn!

Nîjadperestiya Tirk, piştî serdema destpêkê ya komarê jî dewam kir. Di sala 1944an de di "Doza Nîjadperestî-Turanîzmê" de hin nîjadperestên Tirk ên navdar, di şert û mercên wê demê de ceza jî girtin. Du ji van, tiştên ku di salên 1962 û 1967an de nivîsandin, îro ji gotinên İlber Ortaylı ne cuda ne. Heta ku em bigihîjin Ortayliyên îroyîn, gelek nîjadperestên Tirk ên "mezin" hene; wekî ku di şekil-A, B, C de tê dîtin!

Di sala 1962an de, di kovara Millî Yol de, di gotara bi sernavê ÇAREYA DERDÊ ROJHILATÊ de ku bi îmzeya İsmet Tümtürk[2] hatibû weşandin, wiha dihat gotin:

“… Cendirme, yekîneyên artêşê vala digerin û tiştek naguherin. Yên ku wan deran baş nas dikin, vê rewşê bêçare dibînin. Dibêjin erdnîgarî, şert û mercên av û hewayê, rewşa çiyayan, rewşa rêyan û hwd. rewşa îroyîn çarenûsî dike. Ew ax, li ser nexşeya me ye. Di rastiyê de ne ya me ye. Li wan deran ne tenê nîzamên dewletê, Tirkîtî jî ji rêzê ye. Bi rastî tune ye. Ew deverên hişk, asê, çiyayî tenê pereyê dewletê dixwin, ewqas. Û bi vala dixwin: Ji wan ne evîn ne rêz ne piştgirî ne jî hêz ji dewletê re tê. Lê belê çareya vê rewşê heye. Çareyeke ku mîna şûrê tûj bi bandor e, mîna hêka Kristof Kolomb zelal û hêsan e: Koçberên Kazax, Qirxiz bi çekên xwe ve li wir bi cih bikin…”[3]

Di sala 1967an de jî nîjadperestê Tirk ê navdar Nihal Atsız[4] di kovara Ötüken de destana nîjadperestiyê dinivîsand. Atsız, di beşek ji nivîsa xwe ya dirêj de wiha digot:

"Wê demê em Çîngeneyan li wê herêma berfireh ku 50 hezar Kurdên paşketî lê dijiyan û ji Barzanî re çek diqulibandin, bi cih bikin û wan bi hev re tevlihev bikin, sedsala bê kî dizane em ê çiqas welatiyên mirovane yên xweşik bi dest bixin!… Kêmneteweyên li Tirkiyeyê ne tenê Ereb û Çîngene ne. Her wiha welatiyên Kurd jî hene ku ji aliyê hejmarê ve ji hemûyan zêdetir in û ji aliyê piştgiriya derve ve ji hemûyan bi şanstir in, loma hêjayî sekinandinê ne…

Kurd ne Tirk û ne jî Turanî ne. Ew mîna cemedê Îranî ne… Kurd çend Farsên ku li çiyayên rojava mane ne. Jixwe em in ku van civakên ku bi çar-pênc devokên ku hevdu fêm nakin diaxivin û xwe wekî Kurmanc û Zaza dabeş dikin, wekî 'Kurd' bi hev re dikin…

Erê… Heger ew di Kurdbûnê de israr bikin, bi zimanên xwe yên kevnar ên çar-pênc hezar peyvî biaxivin, weşanê bikin, dewletê ava bikin, dikarin biçin. Me ev ax bi rijandina xwînê mîna lehiyê; bi tunekirina Gurciyan, Ermeniyan, Rûman bi dest xist…

Her çend li hin deveran sedî sed pirraniya wan hebe jî, avakirina dewletekê li her herêmeke Tirkiyeyê ji bo wan dê xewnek bimîne; mîna xewnên Yewnaniyan ên Bîzansê, Ermeniyan ên Ermenistana Mezin… Loma, bêyî ku serê miletê Tirk têxin belayê, bêyî ku ew bi xwe jî tunebin, bila herin. Kû derê? Bila herin kuderê çavên wan bibîne, dilê wan bixwaze. Bila herin Îranê, Pakistanê, Hindistanê, Barzanî. Bila serî li Neteweyên Yekbûyî bidin û li Afrîkayê welatekî bixwazin. Bila ji Ermeniyên hevjînsalên xwe bipirsin û fêr bibin ku nijada Tirk pirr bi sebir e, dema ku dilê wê dikele mîna Qaan Arslan li pêşiya wê nayê sekinandin, bila aqilê wan were serê wan… Nihal Atsız”[5]

Tümtürk, Qirxizan bi çekên wan; Ortaylı, Qirxizan ji bo heywandariyê li herêmê bi cih bikin dibêje, Atsız jî behsa bicihkirina Çîngeneyan li herêmê dike. Ji sala 1962an, 1967an heta 2025an di nîjadperestiya Tirk de pêşketin heye!

Berteka Wateyî ya Komeleyên Çandî yên Xwendina Bilind a Kurd

Nivîs û daxuyaniyên bi vî rengî; her çend di sala 1962an de nebe jî, ji sala 1967an û pê ve, bû sedema berteka ciwanên zanîngehê yên Kurd, rewşenbîrên Kurd, rêvebirên siyasî yên herêmî, heta gundiyên Kurd. Nivîsa Atsız a li jor, ku me tenê çend hevokên wê girt, hema hema bû dawiya sebrê. Ez nizanim rêvebirên dewletê û yên ku van tiştan dinivîsandin haya wan jê hebû an na, lê rastiya zanistî ya bêhempa di vê bûyerê de jî xwe nîşan da. Qanûna bandor-bertekê ya Isaac Newton di bûyereke civakî de jî xwe nîşan da; bandorê bertek çêkir. Ev bertek, bû sedemeke girîng a ku ji nû ve hişyariya Kurdî teşwîq kir…

Piştî van nivîsên ku di kovarên Ötüken û Millî Yol de hatin weşandin, berteka yekemîn ji ciwanên xwendina bilind ên Kurd hat. Endamên Koma Azadîya Kurdistanê (KAK) ya neqanûnî, ku ciwanên li Enqereyê xwendina bilind dikirin, salek berê ava kiribûn, bi serkêşiya xwendekarên Kurd Ali Beyköylü (1941-2018), Hikmet Buluttekin (1943-1971), Ahmet Kotan (Reşo Zilan), M. Ali Dinler (1937-2012), Mesut Uysal (1943-2018) û Mehmet Çadırcı, metnek bersivê (daxuyanî) bi sernavê “JI RAYA GIŞTÎ RE, KÎ BI KÎ DIDE QEWIRANDIN? HODRÎ MEYDAN” hat amadekirin û ji bo îmzeyê hat vekirin. Di beşek ji daxuyaniyê de wiha dihat gotin:

"Kî bi kî tune dike? Kî serê kî dixe belayê? Û kî bi kî dide qewirandin?… Hêzeke ku yên ku ji kevnar ve li van axan dijîn, ji van axan biqewirîne, ne bûye û ne jî dê bibe. Yên ku dê bi rastî werin qewirandin, xewnbînên ku dixwazin gelan bidin ber hev in…" [6]

Ew nivîs, ji aliyê komeleyên çandî û piştgirî yên zanîngehî, yên 19 bajar û navçeyên Rojhilat û Başûrê Rojhilat ên li Enqereyê(Bakurê Kurdistanê), ku navên wan li jêr hatine nivîsandin, hat îmzekirin: Şaxa Enqereyê ya Komeleya Xwendekarên Xwendina Bilind a AGIRÎ, Komeleya Xwendekarên Xwendina Bilind a Petrolê ya BATMAN, Komeleya Çandê ya BÎNGÖL, Komeleya Pêşvebirin û Danasîna BEDLÎSê, Cemiyeta Çandê ya CİZRE, Komeleya Çandê ya AMED, Komeleya Xwendekarên Xwendina Bilind a ELAZÎĞ, Yurtxaneya Xwendekaran a ERZURUM, Komeleya Çandê ya HAKKARÎ, Komeleya Çand û Xwendinê ya HINIS, Komeleya Çandê ya KAHTA, Komeleya Çand-Danasîn û Alîkariyê ya KARLIOVA, Komeleya Çandê ya MARDÎN, Komeleya Çandê ya MÛŞ, Komeleya Çandê ya SÎVEREK, Komeleya Çandê ya TUNCELÎ, Yurtxaneya Xwendekaran a RIHA, Komeleya Alîkariya Xwendekarên WANê, Komeleya Çand-Danasîn û Alîkariyê ya VARTO.[7]

Di wê demê de, amûrên rêxistinbûna herî girîng ên ciwanên Kurd ên xwendina bilind, ev komeleyên çandî û piştgirî bûn ku bi navên bajar, navçe an herêman hatibûn avakirin. Dema ku li Stenbol û Amedê jî daxuyaniyên mîna yên jorîn dihatin dayîn, li Enqereyê daxuyaniyeke dijber hat weşandin û ev daxuyanî di organên çapemeniyê yên alîgirên desthilatdariyê de bi berfirehî cîh girt. Li hemberî vê daxuyaniya çapemeniyê, komeleyên ku navên wan li jor hatin gotin, dîsa li hev civiyan û daxuyaniyeke çapemeniyê dan.

Çar rêxistinên xwendekaran ên bi navên “Kulûba Fikirê Fakulteya Çandiniyê ya Zanîngeha Atatürk”, “Kulûba Fikirê Aboriyê ya Zanîngeha Atatürk”, “Cemiyeta Xwendekarên Xwendina Bilind a Tunceliyê“ û “Cemiyeta Xwendekarên Xwendina Bilind a Başûrê Rojhilatê” jî daxuyaniyên cuda yên ku vê helwesta nîjadperest-faşîst şermezar dikirin, weşandin. [8]

Dema ku di salên şêstan de ev nivîsên nîjadperest dihatin nivîsandin, li hemberî wan ji aliyên cuda yên Kurdan bertekên mezin çêbûn. Ji bilî daxuyaniyên komeleyên xwendekarên Kurd, di sala 1967an de Mîtîngên Rojhilat ên berfireh hatin lidarxistin. Li hemberî bandorê bertek çêbû û pêşketinên ku dikarin wekî Hişyariya Kurdî ya Nû werin binavkirin, rû dan. Ji van mîtîngan re, ji xwendekaran zêdetir, ji beşên cuda yên gelê Kurd beşdarîyên mezin çêbûn. Mîtîngên Rojhilat ên sala 1967an, di sala 1969an de jî dewam kirin û di heman salê (1969) de, bi pêşengiya ciwanên xwendina bilind a Kurd, serbixwe ji DEV-GENÇ, Ocakên Çandî yên Şoreşger ên Rojhilat (DDKO) hatin damezrandin.[9]

Li Tirkiyeyê îddîayên ku Kurdan heta sala 1984an têkoşîn nekirine hene. Ji bo yên ku wisa difikirin, ez pêşniyar dikim ku pêvajoya ku di sala 1959an de bi Doza 49an dest pê kir; Doza 23yan, TKDP, TİP, YTP, Mîtîngên Rojhilat ên 1967-1969an, DDKO ya 1969an, rêxistinên cuda yên piştî Derbeya 12ê Adara 1971an, bidestxistina hin şaredariyan, di nav de Amed, bi namzetên Kurd ên serbixwe û têkoşînên Kurdan di dema Derbeya 12ê Îlona 1980an de lêkolîn bikin. Digel hin xeletî û kêmasiyan, ev pêvajo di têkoşîna neteweyî ya Kurd de xwedî girîngiyeke mezin e. Di van demên dawî de di vî warî de gelek çavkanî hatine weşandin.

Heger nîjadperestiya Tirk li van axan xilas nebe, Têkoşîna Neteweyî ya Kurd jî xilas nabe…

Celal Temel

Werger: Rodiyê Xwedêdayev

rodiyexwededayev@gmail.com

Çavkanî:

[1] Bakınız, Emine Erden Kaya, Erken Cumhuriyet Dönemi Ulus İnşa Sürecinde Irk ve Irkçılık (1923-1938), Akademik Hassasiyet Dergisi, 2015, Sayı: 3

[2]İsmet Tümtürk (1916-1998), 1944 yılında “Irkçılık-Turancılık Davası”nda yargılandı. Anne tarafından Bedirhanlardan olduğu belirtilen ünlü şair Cenap Şehabettin’in (1870 Manastır-1934 İstanbul) oğludur.

[3] Milli Yol dergisi 20 Nisan 1962, Sayı: 13

[4]Hüseyin Nihal Atsız (1905-1975), Alparslan Türkeş’le birlikte, 1944 yılı “Irkçılık-Turancılık Davası”nda ırkçılıktan hüküm giydi. Türkiye’de kafatası ölçümü için alet yaptıran kişidir. Aynı zamanda, daha iki yaşında iken adına ırkçı bir mektup yazdığı (mektup için bakınız; Temel, age, s. 199-200) ve demokrat kimliğiyle bilinen şair-gazeteci Yağmur Atsız’ın (1939-2023) babasıdır!..

[5] Ötüken dergisi, Nisan 1967, Sayı: 40.

[6] Metnin tamamı için bakınız: Mehmet Malmîsanij, Antikurdolojiden Kurdolojiye Giden Yol ve İSMAİL BEŞİKÇİ, Vate Yayınevi, 2010, s. 40 (Orijinal metnin fotokopisi) ve Temel, age, s. 197-199

[7] Malmîsanıj, age, s. 41

[8] Bu yazılar ve bildiriler için bilgi: Celâl Temel, 1959’dan 1984’e Türkiye’de KÜRDLERİN SİLAHSIZ MÜCADELESİ, İsmail Beşikci Vakfı Yayınları, 2020 (2. Baskı), s. 194-205 ve Malmîsanij, age.

[9] Temel, age, s. 205-236