Belgeyeke Fermî ya Komkujiya Dêrsimê ya Sala 1938 Derket Holê

Dêrsim - Kurdistan: Belgeyeke nû ya girîng di derbarê operasyonên leşkerî yên sala 1938an li Komkujiya Dêrsimê (Tuncelî) hat eşkerekirin. Ev belgeya ku ji aliyê lêkolîner-nivîskarê Kurd Mahmut Akyürekli ve hatiye lêkolînkirin, tê gotin ku ji aliyê Waliyê Fermandarê wê demê ve bi qeyda “hizmete mahsus” (taybet ji bo xizmetê) li efseran hatiye belavkirin.

Di vê belgeya fermî de, talîmatên berfireh derbarê şewitandina gundan û pêkanînên li dijî sivîlan hene. Di beşekê de, bi zelalî tê gotin: "Gundê ku çekan diteqîne (...) divê bê şewitandin." Di beşeke din de jî, awayê şewitandina banên ku ji kevir û axê hatine çêkirin, û herwiha pêwîstiya berhevkirina daran û stiriyan ji bo agirberdana malan, tê vegotin.

Mahmut Akyürekli diyar dike ku ev belge nîşan dide ku operasyon ne tenê ji pêkanînên ferdî pêk dihatin, lê belê di çarçoveya sîstemek plankirî û fermî de hatine meşandin. Dîroknas jî tekez dikin ku ev fermanname çavkaniyeke girîng e ku qada operasyonên Komkujiya Dêrsimê yên 1937-38 û taybetmendiyên wan ên fermî eşkere dike.

Eşkerekirina vê belgeyê careke din girîngiya lêkolînkirina arşîvên dîrokî ji bo ronîkirina bûyerên paşerojê nîşan dide û ji bo têgihiştina kûrtir a dîroka Dêrsimê gavan diavêje.

Komkujiya Dêrsimê yek ji rûpelên herî xemgîn û tarî yên dîroka Kurdên Bakurê Kurdistanê ye. Di navbera salên 1937 û 1938an de, li herêma Dêrsimê, dewleta Tirkî operasyonên leşkerî yên dijwar li dijî Kurdên Elewî yên Dêrsimê pêk anîn.

Hejmara rast ya cangoriyan hîn jî bi zelalî nayê zanîn û bi awayekî fermî nehatiye eşkerekirin. Lê belê, li gorî çavkaniyên curbicur, texmîn tê kirin ku: Zêdeyî 13,000 hezar kes hatine kuştin. Ev hejmar ji aliyê hin lêkolîner û çavkaniyên navneteweyî ve tê qebûlkirin. Hin çavkaniyên Kurd û Elewî jî hejmarê heta 50,000 hezar kesî bilind dikin.

Divê bê zanîn ku ev hejmar bi gelemperî texmînî ne, ji ber ku di wê demê de qeydên fermî bi awayekî zelal nehatine girtin an jî hatine veşartin.

Di Operasyonên Komkujiya Dêrsimê bi hinceta "serhildan" û "têkbirina anarşiyê" hatin destpêkirin. Lê belê, armanca sereke wekî ku ji belgeyên nû yên derketine holê jî diyar dibe, asîmîlasyon û tunekirina nasnameya Kurdên Elewî bû.

Komkujî û Kuştin: Bi hezaran sivîl, di nav de jin, zarok û kal, bi awayekî hovane hatin kuştin. Gelek caran, gund tevde hatin dorpêçkirin û kesên tê de hatin qetilkirin.

Şewitandina Gund û Malan: Wekî ku di belgeya dawî de jî derket holê, talîmatên fermî ji bo şewitandina gundan hatibûn dayîn. Mal û milkên xelkê hatin wêrankirin û bi hezaran kes bêcih man.

Koçberkirin û Sirgûnkirin: Gelek kesên ku ji komkujiyan rizgar bûn, bi darê zorê ji warên xwe hatin koçberkirin û sirgûnî deverên din ên Tirkiyê hatin kirin, bi taybetî bo herêmên rojava. Armanc ew bû ku civaka Dêrsimê belav bibe û nasnameya wan winda bibe.

Tundûtûjiya Cinsî: Tê gotin ku gelek jin rastî tundûtûjiya cinsî hatine.

Bikaranîna Çekên Kîmyewî: Hin çavkanî îdîa dikin ku di operasyonan de, bi taybetî di deverên ku gel xwe lê vedişart, çekên kîmyewî jî hatine bikaranîn.

Bi kurtasî, Komkujiya Dêrsimê qirkirinek çandî û etnîkî bû ku ji aliyê dewleta Tirk ve li dijî Kurdên Elewî yên Dêrsimê hat kirin, ku bû sedema kuştina bi hezaran mirovan, wêrankirina bi dehan gundan û koçberkirina bi hezaran din.