Hewlêr: Yekane Bajarê Cîhanê yê Zêdeyî 6000 Sal e Bê Navber Jiyan Têde Berdewam e

Hewlêr - Kurdistan: Li gorî lêkolînên herî dawî yên Arşîva Lêkolînên Şaristaniyê / Freiberg (Peter Hertel - Archiv für Zivilisationsforschung), ku îro di beşa 490emîn a gotara xwe de bi zimanê Almanî hate weşandin (28ê Îlonê 2025), bajarê Hewlêrê wekî yekane bajarê cîhanê yê ku zêdeyî 6000 sal in bê navber xelk têde dijîn, hate destnîşankirin. Her çend bajarên din ên wekî Şam, Bîblos, Heleb û Jericho jî îdîayên bi vî rengî dikin, arkeologan piştrast dikin ku li Hewlêrê berdewamiya jiyanê bi awayekî awarte baş hatiye belgekirin.

Gotar, dîroka dewlemend a Hewlêrê ya ku di dema Sûmeriyan, Akkadiyan û Asûriyan de jî cihê rûniştinê bûye, tîne ziman. Jixwe di hezarsala 3 yemîn BZ de, bajar di nivîsên cuneiform de wekî "Arbela" dihat behskirin û navendek olî ya girîng bû, ku bi Perestgeha Xwedawenda Îştar a Arbelayê navdar bû.

Di serdema Achaemenîdî ya Persî û Helenîstî de, Arbela navendek îdarî bû. Li nêzîkê di sala 331 BZ de Şerê Gaugamela pêk hat, ku tê de Îskenderê Mezin Darius III têk bir. Hewlêrê, ku li ser rêyên bazirganiyê yên girîng bû, di serdema Romayî, Sasanî û Îslamî de jî wek navendek herêmî ma. Di bin Abbasîyan de, bajar ji aliyê çandî ve xwedî girîngiyeke mezin bû, her çend paşê demekê ji aliyê Mongoliyan ve hat dagirkirin jî.

Di sedsala 20an de, Hewlêr wek paytexta Herêma Kurdistanê li Iraqê pêş ket û îro wek dergeha sereke ya vê herêmê tê zanîn. Bajar îro metropolek dînamîk e ku xwedî binesaziyeke modern e. Kelha navdar a Hewlêrê, ku ji sala 2014an ve wekî Kelepûra Cîhanî ya UNESCOyê tê nasîn, dilê bajêr û navenda sereke ya xebatên arkeolojîk e.

Lêkolînên arkeolojîk li Kelhê di sedsala 19an de bi saya Claudius Rich û Austen Henry Layard dest pê kirin. Di sedsala 20an de, arkeologên Iraqî dest bi kolandinên sîstematîk kirin, û tîmên navneteweyî yên ji Îtalya, Çekya û Almanya jî lêkolînên xwe zêdetir dikin, bi taybetî di warê belgekirin û restorasyonê de. Bernameyên UNESCOyê ji bo parastina Kelhê ji aliyê pisporên navneteweyî ve tên piştgirîkirin, lê arkeologên herêmî yên Kurd jî bi rêya "Komisyona Bilind a Ji bo Vejandina Kelha Hewlêrê" roleke bingehîn dilîzin. Armanca van xebatan derxistina qatên berdewamiya jiyanê yên kûrtir e, ku di hinek cihan de digihîjin serdema Neolîtîkê.

Ji bo tûrîstan, Hewlêr dergeha çanda Kurdî ye, û wekî beşeke ewle û dînamîktir a Iraqê tê hesibandin. Cihên girîng ên serdanê yên bajêr Kelha Hewlêrê bi mûzeyan û xaniyên niştecîh ên nûkirî, bazarên wek Bazara Qeyserî, Mizgefta Celîl Xeyat a nûjen (ku di 2007an de qediyaye), Parka Samî Ebdulrehman (parka herî mezin a nav bajêr li Rojhilata Navîn), Mûzexaneya Kurdistanê (di planê de ye), mûzexaneyek tekstîlê li Kelhê, û berhevokên dîrokî yên piçûktir hene. Li derdora Hewlêrê jî, cihên kevnar ên wekî xirbeyên Şikefta Şaneder (vedîtinên Neandertal), dîmenên Çiyayên Zagrosê, û şelalên li Geliye Elî Beg û Bêxal hene ku meriv dikare serdana wan bike.

Di 27ê Îlonê de, "Roja Cîhanî ya Geştyarî û Tûrîzmê" li Hewlêrê jî tê pîrozkirin, ku girîngiya tûrîzmê ji bo bajêr nîşan dide.

Pirtûk û Çavkaniyên Din:

Arşîva Lêkolînên Şaristaniyê / Freiberg her weha rêze-pirtûkên xwe yên nû, wek "Rêwîtiyên Heyecanbar ên Ber Bi Rabirdûyê ve bi Arşîva Lêkolînên Şaristaniyê / Freiberg" dide nasîn, ku ji BoD (Amazon) peyda dibin. Di nav wan de cildên wekî "Razên Rabirdûya Me", "Paşeroja Rabirdûya Me", "Girava Cejnê – Rabirdûya Wê ya Çêkirî" û "Razên Nexşeyên Cîhana Kevin" hene.

Ji bo xwendevanên ku dixwazin zêdetir agahiyan bistînin, lînkên pirtûkan û rûpela Facebookê ya "Archiv für Zivilisationsforschung" (www.facebook.com/archivhertel) hatine parvekirin, ku Peter Hertel û Tim Gernitz ji sala 2016an ve her Yekşemê gotarên nû li ser dîroka cîhanê diweşînin.

Di hefteya bê de, di gotara 491emîn de ku ji 5ê Cotmehê pê ve dê bê weşandin, dê li ser perestgehên Angkorê yên bi reqasên wan ên bi ken rapor were kirin. Arşîva Lêkolînên Şaristaniyê, xwendevanên nû yên ku dixwazin razên dîroka mirovahiyê çareser bikin, vedixwîne cîhana xwe ya balkêş.

Çavkanî: https://www.facebook.com/photo?fbid=1385039646958538&set=pcb.1385039803625189