Nexşeya Eşîrên Kurdistanê Sala 1781

Li gor agahiyên nû yên dîrokî ku ji aliyê rûpelek Kurdî ya bi navê "Kurdi Mardini" ve hatine parvekirin, xerîteyeke kevin ku ji aliyê gerokê Fransî Joseph de Beauchamp ve hatiye xêzkirin, belavbûna eşîrên Kurd li herêma Cizîra Feratê di dawiya sedsala 18. de nîşan dide.

Beauchamp ev xerîte di dema gera xwe ya ji Adara 1781-ê heta Kanûna Yekem a 1789-an de amade kiriye. Di nav eşîrên Kurd ên ku li ser nexşe hatine nîşandan de ev hene:

Eşîra Harûnan li senceqa Cizîra Botan.

Eşîra Mûsiyanlî li nêzîkî Rimeylan.

Eşîra Simûkan a Êzidî li nêzîkî Şingalê.

Eşîra Aşîtiyê (ku di xerîtê de wekî "Asîsî" hatiye nivîsandin) li nêzîkî gundên Aznawur û Dêronî li başûrê Nisêbînê.

Eşîra Kîkan li nêzîkî Darayê.

Eşîra Milan li nêzîkî Girê Koçer li deşta Mêrdînê.

Eşîra Deqorî (ku di xerîtê de wekî "Dogorlî" hatiye nivîsandin) li nêzîkî Serêkaniyê.

Eşîra Hêvîdan li nêzîkî Amedê (Diyarbekir).

Eşîra Berazî li Bêrecûkê.

Eşîra Dogerlî (ku di xerîtê de wekî "Deqorî" an "Dîqorî" hatiye nivîsandin) di navbera Bêrecûk û Rihayê (Urfa) de.

Eşîra Milan li nêzîkî Çiyayê Ebdulazîz.

Eşîrên Bîzikî, Hêvîdî û Qilêsjûlî li Rihayê.

Herwiha, eşîrên Korascîklî, Atmanlî, Sîpanlî, Caklî û Kîrsak ên li Kilîsê, ku wê demê girêdayî Wîlayeta Helebê bûn û tê bawer kirin ku ji eşîrên Hevpeymaniya Reşwan in, jî li ser xerîtê hatine nîşandan.

Têbîniyên Girîng:

Tê zanîn ku ev xerîte kopiyek ji orîjînala wê ye, û lêkolîner hîn li orîjînalê digerin. Herwiha, ji ber mafên telîfê, xerîte ji bo weşanê peyda nabe. Li ser navên eşîran jî hin çewtî têne dîtin; wek mînak, eşîra Deqorî li nêzîkî Serêkaniyê wekî Dogorlî hatiye nivîsandin, û eşîra Dogerlî ya li Rihayê wekî Deqorî an Dîqorî hatiye nivîsandin. Navê eşîra Aşîtiyê jî wekî Asîsî hatiye qeyd kirin, ku ev jî gumanên çewtiyên nivîskî zêdetir dike.

Li gor lêkolînan: Joseph de Beauchamp (1752-1801): Feleknas, Keşeyê Olî û Gerok e.

Joseph de Beauchamp (jî wekî Jean-Joseph-Hippolyte de Beauchamp tê zanîn) kesayetiyek balkêş bû ku di sedsala 18-an de jiyaye. Ew ne tenê feleknas, lê di heman demê de keşeyekî katolîk û gerokekî navdar bû.

Jiyana Destpêkê û Perwerdehî:

Jidayikbûn: Di sala 1752-an de li Vesoul, Fransa, ji dayik bûye.

Malbat: Ew kurapê Mîrode de Bour bû, ku di wê demê de metranê Babîlê (Bexda) yê Latînan bû. Ev têkiliya malbatî paşê di jiyana wî de roleke girîng lîst.

Perwerdehî: Li zanîngeha wî ya herêmî perwerdeya dînî û zanistî dît. Di destpêkê de wekî feleknas bi şewqa xwe ya zanistî hat naskirin.

Kariyer û Rêwîtî:

Kelebenda Zanistî: Beauchamp di destpêkê de di warê feleknasiyê de wekî pispor hat nasîn. Wî ji bo çavdêriyên feleknasî û bi taybetî ji bo çavdêriya stêrkan xwedî şiyanên mezin bû.

Rêwîtiya Rojhilata Navîn: Di sala 1781-an de, bi vexwendina apê xwe, metranê Babîlê, çû Bexdayê. Ev rêwîtî bû sedema guhertineke mezin di jiyana wî de. Li Bexdayê, wî ne tenê wekî keşeyekî dînî xebitî, lê di heman demê de çavdêriyên xwe yên feleknasî jî domandin.

Gerok û Lêkolîner: Di navbera salên 1781 û 1789-an de, wî gelek rêwîtî li seranserê Rojhilata Navîn kir. Van rêwîtiyan wî anîn deverên wekî Mezopotamya (Cizîra Feratê), Suriye, û belkî jî deverên din ên Kurdistanê. Di van rêwîtiyan de, wî ne tenê çavdêriyên feleknasî tomar kir, lê di heman demê de zanyarî li ser erdnîgarî, dîrok, çand û civakên herêmê jî berhev kir.

Xerîte û Nivîs: Xerîteya belavbûna eşîrên Kurd li Cizîra Feratê, ku me berê behsa wê kir, yek ji berhemên wî yên girîng ên ji vê serdemê ye. Ev xerîte nimûneyek zelal e ku Beauchamp di van rêwîtiyan de çawa zanyariyên erdnîgarî û civakî tomar dikir. Wî herwiha rojnameyên rêwîtiyê û çavdêriyên zanistî yên din jî nivîsandine.

Vedîtinên Zanistî û Têkiliya wî bi zanistî re:

Feleknasî: Beauchamp bi taybetî bi çavdêriyên xwe yên feleknasî di nav civaka zanistî de hat naskirin. Wî di sala 1781-an de keşfkirina Uranusê ji aliyê William Herschel ve ji Rojhilata Navîn ve piştrast kir. Herwiha, wî keşfên nû yên hin stêrkan jî tomar kir.

Têkiliya bi Akademiya Zanistî ya Fransî re: Ew bi Akademiya Zanistî ya Fransî re di têkiliyê de bû û vedîtinên xwe bi wan re parve dikir. Nameyên wî yên ji Rojhilata Navîn, ku çavdêriyên wî yên feleknasî û erdnîgarî tê de bûn, di kovara Akademiya Zanistî de hatin weşandin.

Dîlgirtin û Veger:

Dîlgirtin ji aliyê Ottomanan ve: Di sala 1792-an de, dema ku ew li Rojhilata Navîn bû, di dema Şoreşa Fransî de ji aliyê karbidestên Osmanî ve hat girtin û paşê wekî dîl hat şandin Stembolê.

Vegera Fransayê: Ew di sala 1795-an de piştî danûstandinan hat berdan û vegeriya Fransayê.

Jiyana Paşîn:

Piştî vegera Fransayê, wî xebatên xwe yên feleknasî û zanistî domand.

Mirin: Di sala 1801-an de li Nice, Fransa, çû ser dilovaniya xwe.

Bi kurtasî, Joseph de Beauchamp kesayetiyekî pirreng bû ku di navbera karê dînî, lêkolînên zanistî û geroktiyê de jiyana xwe derbas kir. Xerîteya eşîrên Kurd ku wî çêkiriye, ne tenê agahiyên dîrokî yên girîng pêşkêş dike, lê di heman demê de şahidiya balkêşiyên wî yên li ser civak û erdnîgariya Rojhilata Navîn jî dike.