ستراتیژیەتی دروستکردنی زمانی یەکگرتووی کوردی

کامەران عبدالله جاف

دروستکردنی زمانێکی یەکگرتووی کوردی پڕۆژەیەکی نەتەوەیی ستراتیژییە کە پێویستی بە هەوڵێکی گشتگیر و درێژخایەن هەیە. ئەم ستراتیژیەتە لەسەر بنەمای شیکردنەوەی دۆخی زمانی کوردی و سوود وەرگرتن لە ئەزموونی سەرکەوتووی زمانی عەرەبی داڕێژراوە. ئامانجی سەرەکی، دروستکردنی زمانێکی ستانداردی نووسراو و فەرمییە کە لە بوارەکانی پەروەردە، میدیا، ئیدارە، و ئەدەبدا بەکاربهێنرێت، لە هەمان کاتدا رێز لە دیالێکتەکان بگیرێت و وەک سامانێکی نەتەوەیی بپارێزرێن.

قۆناغەکانی جێبەجێکردن

قۆناغی یەکەم: کارایی و ئامادەکاری (٢-٣ ساڵ)

کاراکردنی ئەکادیمیای باڵای زمانی کوردی:

پێکهاتە: ئەم ئەکادیمیایە دەبێت لە نوێنەری شارەزای هەموو دیالێکتە سەرەکییەکان (کرمانجی، سۆرانی، کەڵهوڕی، هەورامی، زازاکی، لوڕی) و پسپۆڕانی زمانەوانی لە زانکۆکانی کوردستان و دەرەوە پێکبێت.

ئەرکەکان: سەرپەرشتیکردنی گشتی پڕۆسەکە، دانانی نەخشەڕێگا، بڕیاردان لەسەر بنەما سەرەکییەکان و هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان.

سەربەخۆیی: پێویستە ئەکادیمیاکە دامەزراوەیەکی سەربەخۆ بێت و لەژێر کاریگەری سیاسی حزبیدا نەبێت.

کۆکردنەوە و بەڵگەنامەکردنی دیالێکتەکان:

پێکهێنانی تیمەکانی توێژینەوە بۆ کۆکردنەوەی وشە، دەستەواژە، پەندی پێشینان، و تایبەتمەندییە رێزمانییەکانی هەموو دیالێکت و بن-دیالێکتەکان.

دروستکردنی "کۆکراوگەى دەقە نەتەوەییەکانى زمانی کوردی" (Kurdish National Corpus) (مجموعة النصوص الوطنية الكردية) وەک بنکەیەکی داتای ئەلیکترۆنی گەورە بۆ هەموو دیالێکتەکان.

یەکخستنی ئەلفوبێ:

ئەکادیمیای باڵا دەبێت بڕیار لەسەر یەک ئەلفوبێی ستاندارد بدات. ئەلفوبێی لاتینی بەهۆی بڵاوی و ئاسانی لە بەکارهێنانی تەکنەلۆجیادا، بەربژێرێکی بەهێزە. بەڵام ئەم بڕیارە پێویستی بە کۆدەنگی و لێکۆڵینەوەی ورد هەیە.

دانانی قۆناغێکی گواستنەوە بۆ فێرکردن و بڵاوکردنەوەی ئەلفوبێی نوێ لەپاڵ ئەلفوبێکانی ئێستا.

قۆناغی دووەم: ستانداردکردن و گەشەپێدان (٥-٧ ساڵ)

دانانی رێنووس و رێزمانی ستاندارد:

لەسەر بنەمای "کۆکراوگەى دەقە نەتەوەییەکانى زمانی کوردی" (Kurdish National Corpus) (مجموعة النصوص الوطنية الكردية)، ئەکادیمیا دەست دەکات بە دانانی رێنووسێکی یەکگرتوو و رێزمانێکی ستاندارد.

بنەما: رێزمانەکە دەبێت لەسەر بنەمای خاڵە هاوبەشەکانی نێوان دیالێکتەکان دابڕێژرێت و لە کاتی جیاوازیدا، فۆرمی هەرە باو یان هەرە رەسەن هەڵبژێردرێت.

وشەسازی و زاراوەسازی:

بنەما: زمانی یەکگرتوو دەبێت کراوە بێت بەڕووی وشەی هەموو دیالێکتەکاندا. بۆ نموونە، ئەگەر وشەیەک لە دیالێکتێکدا هەبوو و لەوی تردا نەبوو، دەتوانرێت بەکاربهێنرێت.

دانانی لیژنەیەکی تایبەت بۆ داتاشینی وشە و زاراوەی نوێ بۆ زانست و تەکنەلۆجیا، بە سوودوەرگرتن لە توانای وشەسازی زمانی کوردی و وەرگرتنی پێویست لە زمانە بیانییەکان.

بەرهەمهێنانی فەرهەنگی نیشتمانی:

دانانی "فەرهەنگی گەورەی زمانی یەکگرتووی کوردی" کە وشەکانی هەموو دیالێکتەکان لەخۆبگرێت و هاوتایان لە زمانی ستاندارددا دیاری بکات.

دروستکردنی فەرهەنگی ئەلیکترۆنی و ئەپڵیکەیشنی مۆبایل بۆ ئاسانکاری.

قۆناغی سێیەم: بڵاوکردنەوە و جێگیرکردن (١٠+ ساڵ)

پەروەردە و فێرکردن:

داڕشتنەوەی پرۆگرامی خوێندنی زمانی کوردی لە هەموو قۆناغەکانی خوێندندا (بنەڕەتی، ئامادەیی، زانکۆ) لەسەر بنەمای زمانی یەکگرتوو.

لە قۆناغی بنەڕەتیدا، خوێندن بە دیالێکتی ناوچەکە دەبێت لەپاڵ زمانی یەکگرتوو، و وردە وردە تەرکیز دەخرێتە سەر زمانی ستاندارد.

میدیا و راگەیاندن:

هاندانی کەناڵە تەلەفزیۆنییەکان، رادیۆکان، رۆژنامەکان، و ماڵپەڕەکان بۆ بەکارهێنانی زمانی یەکگرتوو لە بەرنامە و بڵاوکراوە فەرمییەکاندا.

بەرنامەی تایبەت بە دیالێکتەکان دەتوانێت هەر بەردەوام بێت بۆ پاراستنی فرەڕەنگی زمانەکە.

ئیدارە و دامەزراوە فەرمییەکان:

بەکارهێنانی زمانی یەکگرتوو لە هەموو نووسراو و کاروباری فەرمی حکومەت و پەرلەمان و دامەزراوەکاندا.

هاندان و پشتگیری:

پشتگیریکردنی نووسەران، شاعیران، و وەرگێڕان کە بە زمانی یەکگرتوو بەرهەمەکانیان دەنووسن.

سازکردنی فێستیڤاڵ و پێشبڕکێی ئەدەبی بۆ هاندانی بەکارهێنانی زمانی ستاندارد.

بنەما سەرەکییەکانی سەرکەوتن

کۆدەنگی نیشتمانی: ئەم پڕۆژەیە دەبێت لە ئاستی باڵادا کۆدەنگی سیاسی و کۆمەڵایەتی لەسەر بێت.

بوودجەی پێویست: دابینکردنی بوودجەیەکی تایبەت و بەردەوام بۆ ئەکادیمیا و چالاکییەکانی.

ئیرادەی سیاسی: بوونی ئیرادەیەکی سیاسی بەهێز بۆ جێبەجێکردنی قۆناغەکان و سەپاندنی زمانی یەکگرتوو لە دامەزراوە فەرمییەکاندا.

پشوودرێژی و قۆناغبەندی: ئەم پڕۆسەیە کاتێکی زۆری دەوێت و پێویستە بە پشوودرێژی و بە قۆناغ جێبەجێ بکرێت.

ڕێزگرتن لە دیالێکتەکان: زمانی یەکگرتوو نابێت ببێتە هۆی تواندنەوە و لەناوبردنی دیالێکتەکان، بەڵکو دەبێت وەک سەرچاوەیەکى زمانەوانى کار بکات، کە هەمووان لەژێر چەترەکەیدا کۆببنەوە.

پوختەی ستراتیژیەت لە خشتەیەکدا

قۆناغ ماوە ئامانجی سەرەکی چالاکی سەرەکی

یەکەم: دامەزراندن ٢-٣ ساڵ دروستکردنی ژێرخانی پڕۆژە دامەزراندنی ئەکادیمیا، کۆکردنەوەی داتا، یەکخستنی ئەلفوبێ

دووەم: ستانداردکردن ٥-٧ ساڵ داڕشتنی زمانی ستاندارد دانانی رێزمان، وشەسازی، بەرهەمهێنانی فەرهەنگ

سێیەم: بڵاوکردنەوە ١٠+ ساڵ چەسپاندنی زمانی ستاندارد پەروەردە، میدیا، ئیدارە، هاندان